Tirkîya de polîtîkaya ziwanî ya yewperestî ser o, zaf hûmarî de ziwanî ya vînî bîyî ya zî vînîbîyayîşî reyde rî bi rî yê. Çerkezkî zî çi heyfo ke aqubetê kurdkî cuyeno. Seba ke bi ziwanê dayîke perwerde nîno dayene, çerkezkî her ke şona vînî bena. Ciwanê çerkezî zî sey ciwanê kurdî bandora tirkî de mendê.
Neteweyanê Yewbîyayeyan ra Rêxistina Kultur, Zanist û Perwerdeyî (UNESCO) raporêk aşkera kerd û goreyê nê raporî; 7 hezar ziwanî dinya de yenê qiseykerdiş, labelê seyî ra 40î nê ziwanan çinbîyayîş û asîmîlasyonî reyde rî bi rî yê.
Tirkîya de 18 ziwanî çi heyfo ke ya helîyayî û ya zî vînî bîyê. Çerkezkî û lehçeyê çerkezkî zî sey ziwanê kurdkî zî polîtîkaya asîmîlasyon û qedexekerdişî ser o hîna binê telûke de yê. Sazgeh û dezgeyê ziwanî zî seba hîşmendî, balantişê telûkeyê asîmîlasyonî ser o xebate kenê la qîm nêkeno. Nika şima rê behsa rewş û gramerê ziwanê çerkezkî bikera. Peynî zî şima bivînî ke çerkezkî çi heyfo ke aqubetê kurdkî cuyeno.
Di lehçeyê çerkezkî est ê (adigehkî û kabardeykî). Çerkezkî ziwanê herêma Qafkasya ra ya.
Fonetîkê gramerî yê çerkezkî
- Fonetîkê vengî
– Zengînîya tîpê bêvengî: Çerkezkî hetê zafbîyayîşê tîpê bêvengî ra dinya de ziwanêko finak o. (Lehçeya kabardeykî de 60 tîpê bêvengî, lehçeya adigehkî de zî 50 tîpê bêvengî est ê. Hûmara tîpanê venginan zî zaf kêm a.)
– Zehmetîyê fonetîkî: Goreyê sewbînan pozîsyonan vengî est ê. Finak; vengê faringeal ve glottalî.
- Fonetîkê çekûyan:
– Zêdekerdeyî (Agglutinatif): Çekûyî peygir û qertefê zereyî reyde zêde benê. Finak; “sə-kʷə-ʁe-šʷ” (Ez to vînena).
– Antişê ergatif-absolutîfî: Fîîlî goreyê kerdox û objeyî yenê antiş. Têkilîya kerdox û objeyî tirkî ra cîya ya û nêzdê kurdkî ya.
- Pergalê fîîlî:
– Polipersonal agreement: Ahengê fîîlî hem goreyê kerdoxî hem zî goreyê objeyî est o. Finak; “Mi bide ci” sey têmîyane nê cumleyî yew fîîl de yenê îfadekerdene.
– Dem û rawe: Hetê raweya vîyarte, nika û ameyox de zaf hûmarî de raweyî zî est ê. Finak; (Waştiş, hewceyî, gumanî) est ê.
Antişê nameyî:
– Zayend çîn o: Nameyan de gramatîkê zayendî çîn o.
– Pergalê rewşe (case): Sey absolutîf, ergatîf, oblîqusî 4-5 hebî qertefê rewşe şuxulyenê.
- Rêza çekûyan (sentaks):
– Pergalê SOV’î: Pêroyî rêza kerdox, obje û fîîlî bandorker a.
– Tedeyanê cumle de bestoxî: Cayê bestoxan, bi antişê fîîlan cumleya têmîyane ronîyeno.
Rewşa çerkezkî ya rojane
- Hûmara qiseykerdoxan û cografya:
– Welat: Dewleta Rusya ra girêda Komara Adigehî, Komaranê Kabardey-Balkar û Karaçayî de ziwano fermî ya la hûmara qiseykerdoxan zaf kêm a.
– Dîaspora: Tirkîya, Sûrîye, Urdun, Îsraîl û Ewropa de nêzdî 3 mîlyon çerkezî cuyenê la zafêrî ziwanê xo nêşuxulnenê. Tirkîya de zî xususî çerkezkî sînorê vînîbîyaye de ya.
- Ziwanê ke binê teluke de yî:
– Goreyê raporê UNESCO’yî çerkezkî kategorîya ziwananê vînîbîyayeyan de ya.
– Çi heyfo ke mabenê ciwanan de çerkezkî nîna qiseykerdene, xususî mabenê ciwanan de ziwanê tirkî û ruskî zaf bandorker ê.
- Pawitiş û xebatê ganîkerdişî yê çerkezkî:
– Perwerde: Rusya de tay wendegehan de çerkezkî sey ziwano weçînite yena bonderkerdiş. Dîaspora de zî bi silgirîya komel û merkezê kulturî de sey kursan yena bonderkerdiş.
– Çimeyê dîjîtalî: Ferhengê çerkezkî-îngilizkî/rûskî/tirkî. Dersa onlîne (Finak: CircassianLanguage.org), komê medyaya sosyale.
– Xebatê kulturî: Bi deyîre, kayê tîyatroyî, festîvalan wazîyeno ke çerkezkî bêro ganîkerdene.
- Astengîyê sosyal û sîyasîyî:
– Rusya de polîtîkaya ziwanî her tim bedilîyena. Bi ziwanê dayîke perwerde nîno dayene.
– Seba ke çerkezkî reyde perwerde nîno dayene, no ser problemê girdî yenê cuyayîş.
Pêşnîyazê cigêrayîşî
– Çimeyê akademîkî:
– Beşê Ziwanê Qafkasî yê Enstîtuyê Parîs INALCO’yî
– Kovara Journal of Caucasian Languages (JCL) de meqaleyî.
Cor de zî şima dî, bi xebate, deyîre, kayê tîyatroyî û dersa weçînite ziwanêk aver nêşono. Esil mesele bi ziwanê dayîke perwerde dayîş o. Eke kurdkî ser o xebatê xorîn û herayî nîrî kerdene, çi heyfo ke ziwano şîrîn kurdkî sey çerkezkî û ziwanê bînî biqedîyo. Ganî bi ziwanê dayîke perwerde bêro dayene, çimkî encax bi no rayîr merdim kokê xo ser şîn beno. Eke şima wazenê kurdkî vînî nêbo, ganî bi ziwanê dayîke perwerde ser o têkoşîn bêro dayene û bi kurdkî qise bikerê, biwanê û binusê.
