Ziwan enstrumanêko ganî yo, hertim aver şino û xurt beno.
Enstrumanî vengê xo, xoza ra girewto. Xoza de mîlyonî vengî estê mîlyonî rengî estê, mîlyon û mîlyarî tewir estê. Wexto ke va senî yeno, vengê daran ra bigêrê heta kerreyan û heta kaşan ra bigerê koyan rengê înan bedilîyeno. No veng, vengê vayî tena nîyo, vengê hemin senkronîzasyonê xozayî yo. No senkronizasyon vengê tebîî yew enstrumanî yo. Serê sibayî tîje ra pey wexto ke şima goşê xo da tebîetî vengê çiyî yeno şima? Vengê mîlçikan û gêrayîşê morceleyan, vengê zerqetan pelpelikan reyde ziwan bi senkronîzasyonî aver şîyo. Nê senkronîzasyonî reyde tebîet virazîyayo.

Merdim zî parçeyê tebîetî yo. Na vengîya tebîetî de ey/aye ziwanê xo girewto. Ganîyîya xo, cuya xo averbîyayîşê xo zî girewto. Merdiman bi lez bez merdimîye nêviraşta. Tebîet teqlît kerdo. Habîl wexto ke Kabîlî kişeno, viraştişê mezelê ey, qijike ra bander beno.
Her ziwan seba ke enstruman o, aqilê merdiman sereyê merdiman ra girewtêne. Nê enstruman çendêk zaf bi hinêk nê enstrumanî ra yew senfonî virazîyenî. Bi def, zirna, keman, arp, saz çengî çindek zaf bi vengê înan zî înan ra veşêr bi.
Çiyêko raşt zî esto ke teqlîtê xozayî cuya merdiman aver berdo. Ziwan zî pê teqlîtê xozayî bîyo. Seba ke enstrumanêko ganî yo. Nê ensrumanî ra ge-ge deyîrî virazîyênî ge-ge dejî virazîyenî ge-ge zî senfonîyêka pîle virazîyena. Senfonî kombîyayişê vengan heminan o. Her veng bi rengê xo bitamê xo, bigermîya xo dano na senfonîye. Na senfonî de pêro vengî benê yew veng. No veng zî beno vengê heminan. Averşiyayîşê merdimî zî bi vengê senfonî ra dewam keno. Çimkî hişmendîya merdimî bi kombiyayîşê ey/aye ra bîyo. No kombiyayîş roje û tarî de zî aver şîyo. Wexto ke tarî bi her ca sey yewbînan beno, nêzdî aseno, wexto ke roj akewt dinya ser o, her ca yewbînan ra dûrî aseno. Labelê rayîrşîyayîş nêvindeno.
Ziwan merdimî rê destekê merdimanê bînan zî ardo. Nê destekî ser o cayê xo heywananê wehşîyan ra pawito û nufusê xo zîyade kerdo. Merdimî xele kifş kerd, her ca de xele na ro û humara nufusê xo seba xeleyî zîyade kerd. Ziwanî ser o merdiman hona lez kollektîf hereket kerd û senkronîze bi. Humara merdiman zîyade bi, labelê xebatê înan zî zîyade bîy. Ser di linganê xo rê tersîya ey zî kêmî nêbi. Ziwanî ser o tecrubeyê xo yê muhîmî yê bînan ra pare kerdî û hişmendîya xo zî zîyade kerde. Ziwanî reyde merdimî kabîleyan ra vejîyayî, kewtî zereyê şaristanî. Yewbînan rê zanayîşê xo, kifşê xo, zanistê, taybetîya xo, pare kerde. Nê zanayîşî înan ra ge-ge semedê nêweşîye ra weşî ard, rehetîya merdiman arde, ge-ge zî nêweşî û herbê pîlî ardî. Wexto ke merdiman hukimtîya çimeyanê xozayî kerd û waşt ke milkê xususîyî heminan bigêrê destê xo. Semedê girewtişê çiyêk texsîr nêkerd pê kiştîşê merdiman no hewl dewam kerd. Merdiman senî ke milkîyetê xususî yê şaran girewt destê xo, ziwanê înan zî destê înan ra girewt.

Ziwan enstrumanêko ganî yo labelê seba tebîetî ganîtî zî ebedî nîyo. Yew ganî yew avantaj bivîno ganî maneno heta peynîye. Yew ganî avantaj nêvîno mireno peynî nêmaneno. Ziwan zî avantaj nêvîno xo bi xo nêmireno ganîyiya xo dano ziwanê bînî. Mirdîya ziwanî çin a. Hertim pîzeyê ey de qulike esta. Çendêk biwero zî mird nêbeno. Ziwan zêdaneyê mirdîya xo kultur virazeno, folklorê xo awan keno. Coka ziwanî de bermîya ma, huyayîşê ma, kuvayîşê ma, dejê ma, raqisê ma, kaykerdişê ma, qala ma, edebîyatê fekê ma, tarixê ma, hîsê ma estê.

Ziwan vernî de senî ke tebîetî ra dest pêkerd rengê tebîetî dayo folklorê xo zî. No folklor mîrasêkê hezar serran o. Nê hezar serran hişmendîya merdiman de ca girewto.
Ziwan yew keye yo. Wexto ke îşgal bi, vîndî nêbeno labelê no keye rijîyeno. Wexto ke zî rijîya, na herra ey ra yew keyeyo bîn virazîyêno ya zî hêdî-hêdî binê a herra xo de vîndî beno nêaseno.
Herre çendêk serê ziwanî ra şêra, hinêk zengînîya ziwanî vejîyena teber. Ziwanê ma zazakî zaf kehen o û binê herre de zaf mendo. Nêmerdo la giranîya herre ameya serê ziwanê ma. Coka ganî ma bi giştanê xo na herre hêdî hêdî bivejê. Çimkî ziwan zaf nazik o. Seba şitilan o. Kokê ey binê erdî de yo la vila ey zî serê erdî de ya. Ganî binê linganê merdiman de nêmano. Çimkî dare kokê xo ser o pîl bena eger vil nêkera dare nêbena.
Çimvêşanîya merdiman têşanîya erdan arde, têşanîya erdî zî merdiman ra xela û neweşîya pîle arde. Neweşî zî qirkerdişê merdiman ard.

Havila merdimî, merdimî ra hertim resayo. Zanayişê merdiman têhetî de û rehetî de merdim ardo. Labelê wexto ke merdim hukmîya xo vernî dî o çax senkronîzeya nê tebîetî qerefîyaye, rengînîya û zengînîya tebîetî kewt binê bandura înan. Ziwan bi ahengîya tebîetî ra, bi îhtîyacê merdiman, zanayişê komelan û fikrê komelan ra aver şîyo. Labelê hukmîya merdiman ziwanî zî girewtê destê xo. Ziwan kewt bindestê merdimê muktedîran komînîkasyonê komelî zî nêmaneno.

Ziwan seba ke dar a. Lehçeya ziwanî zî gilê dar ê. Her gilê ey de yew hîsêko giran û bingeyî esto. Nê pêro gilan de vengê tebîetî esto. Vengê tebîetî û kombîyayişê merdiman kulturê merdiman viraşto. Ziwan na vernî de bi tesadufî fonolojîya ziwanê xo bander bîyî la peynî de hişmendîya merdimî senî zîyade bi na hewe zanayişê xo ser eser, îcadî, resnayî yewbînan. Hişmendîya merdimî, fikrê merdiman verê cû bi fek çend hezaran de fek resayê merdimanê bînan. Labelê nika fikrê yew merdimî reseno mîlyaran. Yew fikir yew merdim ra tena zî nêbîyo. Çimke cuya her merdimî mîrasê merdimanê verênan, mîrasê tebîetê pêrunî yo. Dinya nika fikrê merdiman ser o sade bedilîyena. Pê ziwanî zî nê fikrê xo eşkera kena. Çimkî bedilnayîş pêrodayişê pê fikran ge-ge aver şino, ge-ge zî apey şino. Yew fikir yew dinya eşkeno bibedilno. Zanistî zî rehetîya merdiman ra fikir aver berdo, kombîyayişê komelî zî tersî ra merdimî xelesnayî. Zanayîşê merdimî bi ziwanî ser o aver şîyo. No zanayiş senî ameyo nuştene, banderbiyayişê fikran zî zîyade kerdo. Yew raştîyêk esta ke a zî zanayişê merdiman barê merdiman helbet giran kerdo. Fikrê ma û hişmendîya ma zîyade bîyê. Mal û mulkê ma zîyade bîyê labelê hîsê ma de zerrtengî kerda û rehetîya ma, heyeconê ma, heskerdişê ma kêmî kerdê.

1 . (Ahmet Kırkan Zazakî û M. Malmîsaniî Ser o Meqaleyî Weşanxaneyî Wateyî 2020 ru:15)