21’ê Sibatê Roja Zimanê Zikmakî ya cîhanê ye. Bi minasebeta 21’ê Sibatê rêxistinên kurdan bi gelek bername û daxuyaniyan vê rojê pîroz dikin. Li Amedê jî di pêşengiya MED-DER’ê de hefteya ziman hatiye îlankirin û rêzeçalakî tên li dar xistin. Li ser girîngiya perwerdehiya bi zimanê zikmakî û çawaniya nêzîkatiya dê û bavan ji bo zarokan, me hevpeyvîn bi nivîskar Adar Jiyan re kir û bi berfirehî behsa mijara perwerdeya zarokan kir.
Beriya dibistanê nêzîkatiyên dê û bav li ser zarokan bandoreke çawa dilîze, divê dêûbav çawa nêzî zarokan bibin?
Berî her tiştî divê dê û bav bi çavên mezinan li zarokên xwe binihêrin û wan wekî mirovên gihîştî bihesibînin. Li gel hezkirinê, ji wan re rêzê jî bigirin. Lewre zarok ji mirovên mezin pejnkartir û hestyartir in û ji gelek mirovên mezin bêtir bîra her tiştî dibin. Wekî din jî divê dê û bav çanda kar û lîstikên zarokan tevlî hev nekin. Pîşeya zarokan lîstik; alav û amrazên wan jî pêlîstokên wan in. Zarok, bêlîstik û bêpêlîstik ne tiştekî fam dikin û ne jî dipejirînin. Divê dê û bav li şûna pend û şîretan, bi liv û tevgerên xwe ji zarokên xwe re bibin mînak. Divê li şûna ku wan rexne bikin aliyê wan î erênî û pêşketî derxin pêş û pesnê wan bidin. Ev yek hem wan kêfxweş dike û hem jî ewlehiyê dide wan. Divê şaşiyên wan bi xweşî ji wan re bibêjin û ji tiştên nebaş re bibin asteng. Ev jî ewlehiyê dide wan û bêtir wan kêfxweş dike. Zarok her ku mezin dibin pirsgirêkên wan jî mezin dibin. Ji bo wê divê dê û bav pirsgirêkên wan di ser guhê xwe re navêjin û ji bo çarserkirina wan hewl bidin. Divê bi wan re biaxivin û bi baldarî li derdên wan guhdarî bikin. Divê gava ku zarok ji malê derketin an çûn dibistanê wan verê bikin û gava ku hatin malê jî bi kêfxweş wan pêşwazî bikin. Gava ku ketin hundir jî, divê ji ber wan rabin û wan ji dil û can hembêz bikin
Divê dê û bav, zarokên xwe li gorî behre û taybetiyên wan bigihînin û arasteyî qada ku zarok tê de serkeftî dibin, bikin. Divê hezkirina xwe bi wan baş bidin hisandin. Divê dê û bav heyamê kamilbûna zarokan baş bişopînin û li gorî wê tedbîr bigirin û tev bigerin. Divê fikr û ramana xwe li ser zarokên xwe nedin ferzkirin. Divê derfeta ku zarok xweserî û xwebûna xwe pêk bîne, bidinê.
Di perwerdehiyê de dema zarok bi zimanê dayikê perwerde nebin gelo ji aliyê pedagojiyê ve bandoreke çawa li ser wan çêdike?
Her zarok hê di malzaroka dayika xwe de zimanê dayika xwe fêr dibe. Sedema ku ji zimanê zarokê yê sereke re “zimanê zikmakî /zimanê dayikê” yan jî “zimanê maderî” tê gotin. Her zaroka ku ji dayik dibe, pêşî zimanê dayika xwe fêr dibe. Mak û kana hemû zimanên ku mirov paşê fêr dibe, zimanê dayikê ye. Zarok hemû lorîk, mamik, nezanok, zûgotinok, dûrik, çîrok, çîvanok û gelek tiştên din pêşî ji dayika xwe hîn dibe. Hemû xewn, xeyal, lava, diroz, nîgaş û sêwirandinên zarokê bi saya vî zimanî pêk tên. Zimanê dayikê ew ziman e ku mirov heta dawiya temenê xwe, hest, raman û boçûnên xwe pê derdibire. Zarok bi saya vî zimanî netewe, çand, dîrok, wêje, huner û kevneşopiyên xwe hîn dibe û diparêze. Gava ku bi ajal û nebatan re têkiliyê datîne jî bi vî zimanî diaxive. Ango zimanê dayikê ji bo her zarokê wekî paceya jiyana wî/wê ya hundirîn û cîhana wî/wê ya derveyî ye. Îcar gava ku zarok ji vî zimanî bêpar dimîne, ji hemû nirx û hêjahiyên xwe yên mirovî, çandî û civakî jî bêpar dimîne. Zarok bi vî awayî dibe biyaniyê jiyan û cîhana xwe jî.
Zarok bi saya zimanê dayikê, heyîn û heyberên derdora xwe dinasin; ger ku ew bi zimanê dayika xwe perwerde nebin; heyîn û heyberên derdora xwe baş nas nakin û nikarin bi wan re têkiliyeke erênî daynin. Zarok, zanîn û zanyariya jiyanê bi zimanê xwe fêr dibin. Pêdivî û pêwendiyên xwe yên rojane jî dîsa bi saya zimanê dayikê pêk tînin. Heke zarok bi zimanê dayika xwe perwerde nebin, baş nikarin pêdivî û pêwendiyên xwe yên rojane pêk bînin. Her wiha baş nikarin hevahengiyeke çandî, civakî û mirovî pêk bînin. Ewlehî û xweewlehiya wan qels dimîne. Derdor, welat, erdnîgarî û cîhana ku lê dijîn baş nas nakin. Heke zarok bi zimanê dayika xwe perwerde nebin, nikarin axaftineke baş pêk bînin û nikarin zimanekî din baş fêr bibin.
Çi cudahî di nava zarokên ku bi zimanê dayikê perwerde dibin û yên bi zimanekî din perwerde dibin heye?
Divê zimanê dayikê tenê wekî alava derbirin û têkiliyên di navbera mirovan de neyê dîtin. Zimanê dayikê, bi qasî ku kesayetî û civakîbûna zarokan diyar dike. Hilberînerî û afirîneriya zarokan jî ewqas hêsan dike. Zarokên ku bi zimanê dayikê perwerde dibin, xwebûn û xweewlehiya wan tebût dibe; yên ku bi zimanê dayika xwe perwerde nebin, xwebûn û xweewlehiya wan qels dimîne. Zarokên ku bi zimanê dayika xwe perwerde dibin hişmendiya wan xurt e, yên ku bi zimanê dayika xwe perwerde nebin hişmendiya wan lawaz e. Zarokên ku bi zimanê dayika xwe perwerde dibin, bêtir dikarin pirsgirêkên xwe bînin ziman, ên din nikarin pirsgirêkên xwe bînin ziman. Zarokên ku bi zimanê dayikê perwerde dibin, hest û hizrên xwe baş derdibirin; ên ku bi zimanê dayikê perwere nebin, nikarin hest û hizrên xwe baş derbibirin.
Em dibînin ku tevî tirkî, farisî û erebî ne zimanê me yê dayikê ne, lê li gorî çavdêriyên min, di dema xwendina bilind de kurd di warê ziman û wêjeyê de bi piranî û giştî ji zarokên xwediyê wî zimanî jêhatîtir in, gelo sedema vê yekê çi ye?
Bi rastî jêhatîbûn û serkeftin ne heman tişt in. Dibe ku hin zarok pir jêhatîbin û baş bixebitin jî belê di dersên xwe de zêde ne serkeftî bin. Dibe ku hin zarok jî serkeftî bin belê ne jêhatî bin. Ew rasterast bi bîr û jîrayiya zarok ve girêdayî ye. Bêguman ziman – xasma zimanê dayikê- bandoreke mezin li ser jîrayiya zarokan dike û jîrayiya zarokan bi saya zimanê wan pêş ve diçe. Keysa zarokên kurd ên ku nû diçin dibistanê li gorî zarokên ku bi zimanê tirkî, farisî û erebî perwerde dibin, kêmtir e. Lewre ew bi zimanekî ku qet pê nizanin perwerde dibin û tiştê ku dixwînin jî zû bi zû fam nakin. Belê piştî dibistana navîn û dibistana bilind ango zanîngehê, li gel zimanê xwe zimanekî din jî fêr dibin û herdu ziman jî asoya zarokan firehtir dike, gencîneya peyvên wan dewlementir û nîgaş û sêwirandina wan xurtir dike. Bi vegotineke din; zarokên ku pêşî fêrî zimanekî biyanî dibin û tengayiyê dibînin, piştî ku du zimanan fêr dibin, bêkeysiya (dezawantaja) wan li keysê (awantajê) dadigere. Her çendî ku çavdêriyeke min a wisa tune be û ev angaşt ji sedî sed ne rast be jî, îhîtmaleke mezin heye ku zarokên ku du zimanan bi hev re hîn dibin ji yên ku zimanekî tenê hîn dibin serkeftitir in.
Bi giştî ji bo neteweyekê pêwistiya perwerdehiyê çi ye?
Çi ji bo netewe û civakekê û çi jî ji bo kesekî bi serê xwe dibe, jiyaneke bêperwerdehî ne pêkan e. Lewre perwerdehî parçeyekî jiyana mirov e. Pêwistî û girîngiya perwerdehiyê nayê vegotin. Belê pirsgirêk awanî, çawanî û şêwaza perwerdejhiyê bi xwe ye. Jixwe ji bo neteweyekê perwerdehî bi qasî nan û avê girîng e. Ji ber ku hemû kar, xebat û çalakiyên civakê bi saya perwerdehiyê pêşve diçin, her netewe neçar e ku pergala xwe ya perwerdehiyê baş saz bike û biedilîne. Ji aboriyê bigirin heta tenduristiyê, ji parastinê bigirin heta leşkeriyê, ji çandiniyê bigirin heta ajaldariyê…hemû sazî û dezgehên neteweyekê muhtacî perwerdehiyê ne. Herwiha ziman, çand, huner, muzîk, wêje, werzîş û hwd. hemû bi saya perwerdehiyê pêşve diçin û tekûz dibin. Perwerdehiyeke baş her gav bandoreke erênî li ser jiyana takekesî, civakî û çanda neteweyê dike. Bi qasî ku neteweyek bi saya perwerdehiyê pêşve diçe, ne bi serjimara xwe, ne bi artêş û leşkerên xwe û ne jî bi aboriya xwe dikare ewqas pêşve biçe. Hêza diyarker a ku dibe sedema pêşveçûna neteweyekê teqez perwerdehî ye. Neteweyên ku pêşve diçin, berî ku pirsgirêkên xwe yên aborî çareser bikin, pirsgirêkên xwe yên perwerdeyê çareser dikin. Tê gotin ku neteweyên aboriya wan baş be perwerdehiya wan jî baş e.
Mînakên pirzimanî li cîhanê û li cihên pirzimanî bikar tînin çawa ne?
Li ser rûyê dinyayê bi hezaran ziman, bi sedan netewe û bêhejmar kom û komikên cuda hene. Mafê her netewe, kom, civak û takekesî heye ku bi zimanê xwe yê zikmakî perwerde bibe. Ev tiştekî xwezayî, mirovî û asayî ye. Çawa ku zayend, nijad û rengên mirovan ji hev cuda ne, ziman, çand û kevneşopiyên wan jî ji hev cuda ne. Perwerdehiya pirzimaniyê ji bo civak an jî neteweyekê dewlemendî ye. Ji bo mirov û mirovahiyê jî pêdiviyeke gerdûnî ye. Tiştê ne asayî qedexekirin û astengkirina pirzimanî ye. Mirov bi çend zimanan perwerde dibin bila bibin, tu xisara pirzimaniyê nîn e; berovajiyê vê sûd û fêdeya wê heye. Civakên pêşketî, li gel pirgirêkên xwe yên perwerdehiyê, pirsgirêkên xwe yên perwerdehiya pirzimaniyê jî çareser kirine. Welatên ku rayedarên wan perwerdehiya pirzimanî û perwerdehiya bi zimanê dayikê qedexe dikin û her wisa tenê zimanê fermî li ser civakên pirzimanî didin ferzkirin, hemû welatên paşmayî ne. Civakên wisa ne dikarin pirsgirêkên xwe yên perwerdehiyê, ne pirsgirêkên xwe yên tenduristiyê û ne jî pirsgirêkên xwe yên aborî çareser bikin.
Îro li gelek welatên cîhanê, li gel perwerdehiya pirzimanî, di sê zimanên wan ên fermî hene. Ji bilî zimanên fermî bi dehan zimanên cuda hene û her netewe bi zimanê xwe perwerde dibe. Ne fikara cudaxwaziyê û ne jî parçebûna welêt tê bîra tu kesî. Tiştekî wisa tune ye. Sedema parçebûna welatekî ne pirzimanî û ne jî perwerdehiya bi zimanê dayikê ye. Sedema parçebûna welatekî qedexekirin, astengkirin û tunehesibandin e. Sedema têkçûna welatekî bêperwerdehî, bêdadî û newekhevî ye. Civakên ku li gorî pergala pirzimaniyê perweredehiyê didin û perwerdehiyê dibînin welatên herî pêşketî, aram û lihev in. Civakên ku pirzimaniyê pirçandiyê qedexe û asteng dikin, tenê netewe dewlet û civakên paşmayî ne. Netewe dewlet ji yekzimaniyê pê ve ne destûra perwerdehiya zimanê dayikê û ne jî perwerdehiya pirzimaniyê didin. Civakên paşmayî jî, ji perwerdehiyeke zanistî û gerdûnî bêpar in.
Adar Jiyan kî ye?
Adar Jiyan di sala 1965’an de li gundê Dengiza ya Stewra Mêrdînê hatiye dinyayê. Dibistana Seretayî li gundê xwe xwend. Dibistana Navîn li Stewrê xwendiye. Enstîtuya Perwerdehiyê li Ruhayê kuta kiriye. Gelek caran hat girtin û darizandin. Wekî mamosteyê polê hate wezîfedarkirin. Heta niha nivîsên wî di gelek kovar û rojnameyên wekî Azadiya Welat, Jiyana Rewşen, Tîroj, Vesta, Hîwa, Kevan, Bîrnebûn, Nûbihar û gelek kovarên din de hatine weşandin.
