Kurdan serê erdê xo de vera “kolonîzatoran” tarîx de xeylêk xoverdayîşî serûber kerdî. Komara Tirkîya de xoverdayîşêkê kurdan o verên Sêwas de herêma Qoçkirî de serranê 1920-1921an de qewimîya. Ma na meqale de destpêk û netîceya nê xoverdayîşî analîz kenê.
Seke zanîyeno 30ê teşrîna verêna 1918î de Peymana Adirbesî ya Mondrosî ameye îmzekerdene. Na çarçewa de mîyanê sînoranê Dewleta Osmanîyan de atmosfero sîyasî bedilîya. Êdî seba şaranê împaratorîye firsendê azadbîyayîşî qewimîya. Xora çend mengî ra ver 8ê çeleyê 1918î de Prensîbê Wîlsonî zî amebî îlankerdene. Goreyê maddeya 12. ya Prensîbanê Wîlsonî mîyanê sînoranê Dewleta Osmanîyan de tirkan ra ber seba kêmneteweyîyanê bînan “otonomî” ame formulekerdene.
Bêguman kurdan zî waştêne Prensîbanê Wîlsonî ra feydedar bibê û ameyoxê xo dîyar bikerê. Na çarçewa de 17ê kanûna 1918î de Cemîyetê Tealî yê Kurdîstanî (CTK) ronîya. Derheqê bask û şaxanê nê cemîyetî de meqaleya ke bi destê Bîlal Altan, Mehmet Akbaş û Ercan Çaglayanî nusîyaye feydedar a. Seyîd Abdulkadîr û Emîn Alî Bedirxan mîyanê cemîyetî de xeylê aktîf bîyî. Goreyê dayeyanê na meqale 19 şaxê CTKyî est bîyî. Tayê şaxî Dêrsim û Qoçkirî de zî amebî akerdene. Nê di herêman de bi taybetî Nûrî Dêrsimî û Alîşêrî rêxistinbîyayîşo sîyasî ard ca. Armancê nê cemîyetî eşkera bî: Seba kurdan awankerdişê statuyêkê huqûqî. Tayênan “xoserîye”, tayênan zî “otonomî” armanc kerdêne. Goreyê şertan armanc zî bedilîyêne.
Kurdîstano otonomî
Mabênê CTKyî û hukmatê Ferît Paşayî de derheqê ronîyayîşê Kurdîstanî de tayê pêvînayîşî qewimîyayî. Hukmatê Ferît Paşayî awanbîyayîşê Kurdîstanê otonomî qebûl kerdbî. No dem Parîs de zî konferansêk est bî. Nê konferansî de awankerdişê Armenistanê Girdî amebî nîqaşkerdene. Bêguman na rewşe qesawet da kurdan. Çike çend bajarê kurdan dekewtêne mîyanê sînoranê Armenistanê Girdî. Na çarçewa de zafêrîya kurdan paştî nêdaye Peymana Sevrî zî. Goreyê peymane seba awankerdişê statuyî çend şertî est bîyî. Nê şertan û yew zî statuyo ke ameyêne peydakerdene kurdî zêde zerreweş nêkerdî.
Têgêrayîşê Anatolîya
Gama ke Parîs de konferans ramîya, Anatolîya de têgêrayîşêkî dest pêkerd. Mustafa Kemal û tayê îttîhatperestanê verênan no têgêrayîş îdare kerdêne. Tarîxê tirkan de nusîyeno ke no têgêrayîş vera “îşxalkeran” şerê xelasîye bî, la eslê xo de armenî, rûm û kurdan ra “şerê reyayîşî” bî. Yanî îttîhatperestan nêwaşt ke Anatolîya û Mezopotamya de tu netewe wayîrê statuyêkî bibo. Mustafa Kemalî serranê verênan de vera kurdan ziwano “binkor” şuxilna ke înan ra hetkarîye bigêro. Tayê kurdan zî paştî daye ci. Mîsal kitabê Nûrî Dêrsimî yo bi sernuşteyê “Tarîxê Kurdîstanî de Dêrsim” de nusîyeno ke Mustafa Kemalî vato ke Kongreya Erzîromî de “Kurdîstanî” ci rê hetkarîye kerda.
Dêrsim û Qoçkirî
Serranê 1919-1920an de mabênê Dêrsim û Qoçkirî de têkilîyê tengî est bîyî. Yew armanc est bî: îlankerdişê Kurdîstanî. Nê konteksî de telgrafêko ke 3yê tebaxa 1919î de bi destê Wezîrê Şerî Nazim Paşayî erşawîya hukmatê Stenbolî balkêş o. Çike nê telgrafî de nusîyeno ke dêrsimijî paştî danê qoçkirîyijan û ê do na herême de xover bidê. Badê ke Peymana Sevrî 10ê tebaxa 1920î de ameye îmzekerdene, mîyanê kurdan de waştişê otonomî/xoserîye hîna pîl bî. Nê konteksî de meqaleyêka Dîlek Kizildag Soîleau de nusîyeno ke hem Qoçkirî hem zî Dêrsim de seba awankerdişê Kurdîstanî xebatî lez bîyî.
Alîşan Beg şî Pulur û Xozat
Teşrîna Verêne 1920 de serekanê eşîra Qoçkirî ra Alîşan Beg û 100 leşkerê kurdan şîyî herêma Dêrsimî. Seba azadîya Kurdîstanî înan verî Pulur de tayê eşîran reyde pêvînayîşî kerdî. Nûrî Dêrsimî dîyar keno ke eşîranê Pulurî wadê hetkarîye dayo. Bado Alîşan Beg û merdimê ci Pulur ra şîyî Xozat. Uca de hem eşîranê Xozatî hem zî Çemîşgezekî reyde nîqaşî kerdî. Netîce de zafêrîya eşîran seba têkoşînê xoserîye paştî daye, serê şimşêrê Zulfîkarî û saye de zî soz da. Seyîd Riza beşdarê nê kombîyayîşî nêbî. Çike ey sozê eşîranê Xozatî ra bawer nêkerdêne.
Talebê kurdan
Kitabê cigêrayox Gultekîn Uçarî yê bi nameyê “Qoçkirî: Eşîre, Nasname, Sîyaset” de nusîyeno ke serekê eşîran Xozat de ameyî têhet û 25ê teşrîna peyêna 1920î de îdareyê Anqara rê telgrafêko nîyanên ruşna: “Goreyê Peymana Sevrî wîlayetanê Amed, Xarpêt, Wan û Bedlîsî de ganî Kurdîstano xoser bêro ronayene. Coka Kurdîstan ganî bêro awankerdene. Ma şima agahdar kenê ke sewbîna ma do na heqe bi hêzê çekdarî bigêrê destê xo.”
Qoçkirî de serdestîye
Îdareyê Anqara vera waştişanê kurdan nêzdîbîyayîşêko xeznag ramojna. Ey zanayêne ke kurdî do seba heqanê xo xover bidê. Coka leşkerî aşme bi aşme herêma Qoçkirî de zêdînayî. Wisar 1921 de hêzanê kurdan Qoçkirî de vera artêşa tirke dest pê têkoşînî kerd. Na çarçewa de 6ê adara 1921î de derûdorê Îmranîye gêrîya û merkezê qeza de beyraqa Kurdîstanî ronîyaye. Îdareyê tirkan qeza de kontrol vîndî kerd. Xoverdayoxan dima ra Qengal, Qoçhîsar, Dîvrîgî, Zara, Refahîye, Qûrûçay û Kemah de serdestîya xo awan kerde. Nuştox Nûrî Dêrsimî zî tewrê nê xoverdayîşî bîbî. O vano ke qezaya Pulurî ya Dêrsimî ra 2500 xoverdayoxî heta Kemah ameyî û paştî daye xoverdayîşî.
Waştişê wîlayetî
Badê ke herêma Qoçkirî dekewte binê bandora xoverdayoxan, eşîra Pezgevran ra Bira Îbrahîm, eşîra Maksudan ra Polîs Munzur, Mudirê Nahîyeya Çirpazînî Mustafa, eşîra Arslanan ra Mahmut Axa, eşîra Îbanî ra Takî û Muhammed, Alîşêrî pîya 11ê adara 1921î de parlamentoyê tirkan rê telgrafêk erşawit. Nuştox Gultekîn Uçar muhtewaya telgrafî wina nuseno: “Xerza Zara, qezaya Qoçkirîya ke zafêrîya ci kurdan ra yena ware, qezayanê Dîvrîgî, Refahîye, Qûrûçay û Kemah ra ganî wîlayetêk bêro bişekîlkerdene. Ma wazenê ke kurdanê cayîyan ra walîyêk bêro tayînkerdene, edlîya û milkîye ra karmendî bêrê wezîfedarkerdene.” Nê telgrafî de eşkera yo ke serkêşanê têgêrayîşê Qoçkirî talebê xo bedilnayî. Înan çend mengî verî vatêne ke “xoserîya Kurdîstanî”, nika têna “wîlayetêko qij” waştêne. Birastî no dem tayê kurdanê sey Saîdî Kurdî zî nêwaştêne ke kurdî wayîrê welatê xo bibê. Mîsal Saîdî Kurdî vatêne ke awanbîyayîşê Kurdîstanî zerar dano “îslamî”. Eynî wext Serekê Cemîyetê Tealî yê Kurdîstanî Seyîd Abdulkadîrî zî fikrê xo vurnabî. Tewr zîyade Nûrî Dêrsimî, Seyîd Abdulkadîr sey “xayîn” name kerdbî.
Artêşa Merkezî
Waştişê xoverdayoxan hetê hukmatê Anqara ra nêamebî qebûlkerdene. Artêşa tirke qabê hêrişî amadekarîyê xo lez kerdî. Nê konteksî de Sakalli Nurettîn Paşa sey fermandarê “Artêşa Merkezî” ame tayînkerdene. Mîyanê na artêşe de Topal Osman zî est bî. Nê merdimî kiştoxê rûman bîyî. Hem Pontus hem zî Îzmîr de bi hezaran rûmî qir kerdî. Nameyê înan xeylê lêşin bîyî. Bi destê înan talan, serokerdoxîye, herimnayîş ûsn. ameyî caardene. Mustafa Kemalî nê merdimî zaf nêzdî ra zanayêne û xususî waştêne wa ê Artêşa Merkezî de ca bigêrê. Akademîsyen Bayram Ayna nuseno ke 13yê adara 1921î de parlamentoyê tirkan seba pelixnayîşê Xoverdayîşê Qoçkirî Nurettîn Paşa wezîfedar kerd. Îdareyê tirkan hetêk ra amadekarîya pelixnayîşî kerdêne, hetekê bînî ra binê serekîya Şefîk Begî de “Heyetê Pêşnîyaze” awan kerde. Heyetî 19ê adare de eşîra Qoçkirî ra Haydar Beg û Alîşan Begî reyde pêvînayîşêk kerd. No heyet eslê xo de “zerrî” ra tênêgêrayêne. Nûrî Dêrsimî vano ke heyetî seba ke Artêşa Merkezî bireso Qoçkirî, eşîrî xecelnayêne.
Netîceya xoverdayîşî
Nuştox Gultekîn Uçar nuseno ke Artêşa Merkezî 11ê nîsana 1921î de hemverê kurdan dest pê têgêrayîşî kerd. Sakalli Nurettîn Paşayî mabênê Dêrsim, Meletî, Xarpêt û herêma Qoçkirî de pêro rayîrî û têkilîyî birnayî. 16ê nîsane de dewa Alîşan Beg û Haydar Begî Bogazvîran bi destê yewîyanê tirkan ameye îşxalkerdene. 17ê hezîrane de Alîşan Beg û embazê ci tepişîyayî, çi heyf ke xoverdayîş binkewt.
Parlamento de nîqaşî
Artêşa Merkezî bêguman vera xoverdayoxan her tewir şîdet û teror ard ca. Tarîxnas Nevzat Onaran meqaleya xo ya ke Gazete Duvar de weşanîyaye de dîyar keno ke herêma Qoçkirî de 132 dewî ameyî vêşnayene û 30 hezar heywanî ameyî xespkerdene. Kalikê rojnameger Oktay Akbalî Ebubekîr Hazim Tepeyranî no dem Sêwas de walîyîye kerdêne. Tepeyran vano ke “Nurettîn Paşayî qetlîyam kerd.” No qetlîyam dima ra parlamentoyê tirkan de çend rey ame nîqaşkerdene. Sîyasetmedar Celalettîn Can meqaleyêka xo ya ke Independent Tirkî de weşanîyaye de nuseno ke parlamenterê Dêrsimî Hasan Xeyrî Begî parlamento de Sakalli Nurettîn Paşa, Topal Osman û Mustafa Kemal bi şîdet rexne kerdo. Coka parlamenterê Bûrsa vera Hasan Xeyrî Begî reaksîyon ramojnayo. Dima ra Xeyrî Begî piştolê xo veto û ver bi kursî ameyo. Bi nê hawayî parlamenterê Bûrsa, Mustafa Kemalî ra hetkarîye waşto. Yew zî Parlamenterê Erzînganî Emîn Begî reaksîyon mojnayo û qetlîyamê Qoçkirî sey “facîa” pênas kerdo.
