Badê ke Komara Tirkîya serra 1923yî de ronîyaye, vera şarê kurdî zî polîtîkaya “tenkîlî” hîna şîdetin bîye. Bêguman zafêrîya kurdan pergalê kemalîstan nas nêkerd û seba xoserîya xo dest pê xoverdayîşî kerd. Na çarçewa de serra 1925î de Şêx Seîd û embazanê ci xo ver dabî. Nê xoverdayîşî ra dima Agirî de xoverdayîşê bînî dest pêkerd û nêzdî 4 serrî ramîya. Nê nuşteyî de ma do behsê Xoverdayîşê Agirî bikerê.
Seke zanîyeno serra 1925î de Xoverdayîşê Şêx Seîdî bi hovî pelixîya. Şêx Seîd, xeylêk kurdê roşnvîrî û sîyasetmedarî ameyî daliqnayene. Îdareyê Mustafa Kemalî waşt serekanê eşîranê kurdan ê bînan nefî bikero. Nê konteksî de eşîranê herêma Serhadî sero teda û zextî zêdnayî. Agirî de eşîra Celalî ra Biroyê Heskê Têllî (Îbrahîm Axa) menganê verênan ê serra 1926î de raştê tedayan amebî. Cigêrayox Rohat Alakom eserê xo yê bi sernuşteyê “Rêxistina Xoybûnî û Serewedaritişê Agirî” de ca dano zelalkerdişê Xalis Begê Sipkîyî (Xalîs Ozturk). Xalis Beg vano ke qaymeqamê Bazîdî waşt Biroyî nefîbikero. Tewr zîyade ci ra bertîl (50 zerdê madenî) waşt ke wa o nêro nefîkerdene. La Biroyî qebûl nêkerd. Bi rastî Biroyî fikrîyêne ke dewlete do ey ra dest mepano. Çike Biroyî verê cû seba menfaetê dewleta tirkan hem hemverê rûsan hem zî armenîyan têkoşîn kerdbî. Tarîxnas Kemal Suphandag dîyar keno ke Biroyî Xoverdayîşî Şêx Seîdî rê zî hetkarîye nêdaye. Bi kilmî seba nefîkerdişî tu şertêk çin bî. Labelê qaymeqamê Bazîdî tayê yewîyê leşkerî şirawitî dewa Biroyî ke wa ey bitepişê. Biro no dem dewe de nêbî û rema koyê Agirî. Bi nê hawayî 16ê gulana 1926î de Xoverdayîşê Agirî dest pêkerd. Tayê tarîxnasê tirkan ê neteweperestî nê serebûtî raste ra vejenê. Ê nusenê ke seke Yûsûf Taşo û merdimê ci sînorê Îranî ra derbas bîyî, dewanê Bazîdî de heywanî diznayê û remayê wareyanê Agirî. Goreyê înan qaso ke artêşa tirke vera “serokerdoxîye” dest pê hêrişî kerdo. Tîya de bi temamî û zelalî “rewakerdişê jenosîdî” est o.
Eşîrê bînî beşdar bîyî
Tarîxnas Faîk Bûlût nuseno ke xoverdayîş de sifte armanc awankerdişê Kurdistanî nêbî. Têna Biroyî waştêne xo û keyeyê xo nefîkerdiş ra bixelisno. Dima ra tevgerê Biroyî roje bi roje pîlêr bî. Cigêrayox Suphandag dîyar keno ke serekê eşîra Semkanî Temirê Semkî, birayê ci Çerxo û serekê eşîra Sakanî Şêx Abdulqadîr zî beşdarê tevgerê Biroyî bîyî. Hêzanê kurdan aşmanê verênan de artêşa tirke rê xeylêk zehmetîyî vetî.
Awanbîyayîşê Xoybûnî
Gama ke pêkewtişan dewam kerdêne, Lubnan de averşîyayîşêko girîng qewimîya. 5ê teşrîna verêna 1927î de şaristanê Bhamdunî yê Lubnanî de keyeyê Vahan Papazyanî de rêxistina Xoybûnî ronîyaye. Serekê Xoybûnî yo yewin Celadet Elî Bedirxan bî. Komîteya Merkezî ya Xoybûnî de Celadet Bedirxan, Memduh Selîm, Mehmed Şukru Sekban, Haco Axa, Ramanli Emîn, Alî Riza, Mustafa Şahîn, Bozan Şahîn, Kerîm Beg, Tefîk Beg, Kamîl Beg, Bedreddîn Axa, Fehmîyo Licêyij est bîyî. Goreyê maddeya 2. a nîzamnameyê Xoybûnî, armancê rêxistine awankerdişê Kurdistanê xoserî bî. Na çarçewa de Xoverdayîşê Agirî xeylê girîng bî. Seba armancê Xoybûnî şertê şênberî amade kerdbî. Bi nê hawayî Îhsan Nûrî Paşa teşrîna verêna 1927î de bi destê Xoybûnî sey serleşker yan sey Fermandarê Hêzanê Çekdaran ê Kurdan erşawîya herêma Agirî. Dima ra na menge de Komara Agirî ameye îlan kerdene. Îhsan Nûrî Paşayî alaya komare kaşanê Koyê Agirî de ronaye û yew zî bestaya marşa neteweyî kerde. Yeno nuştene ke no dem rojname Agirî bi destê Îhsan Nûrî Paşayî weşanîya. Qanûnê Bingeyî yê Komara Agirî zî est bî. Nuştox Huseyîn Kalkan meqaleyêka xo de dîyar keno ke qanûnê bingeyî 12 maddeyan ra ameyêne ware. Goreyê nê maddeyan hukmatê kurdan virazîya, vera heme şaran nîjad û bawerîye ferq nêkenê nêzdîbîyayîşo têduşt îlan bî, talankerdişê milkanê dewlete û şexsî qedexe bî, birê ke hetê mehkemeyanê tirkan ra dîyayî ameyî betalkerdene.
Xoverdayîş de cinîyî
Serra 1927î de eşîra Hesenan ra Ferzende Begê Hesenî zî beşdarê xoverdayîşî bî. Tarîxnas Ahmet Kahraman eserê xo yê bi sernuşteyê “Serewedaritişê Kurdan” de nuseno ke Ferzende Beg xoverdayîş de mêrxasîyêka girse keno. Xora Qadrî Cemîl Paşa vîrameyîşanê xo de Ferzende Begî sey “abîdeya gandare” pênas keno. Têna Ferzende Beg nê, cinîya ci Besra Xanime û maya ci Asîye Xanime zî tewrê pêkewtişan bîyî. Bi rastî Xoverdayîşê Agirî de cinîyan rolêko gird kaykerdbî. Mîsal maya Biroyê Heskê Têllî Mirdêsî Xanim û cinîya ci Rabîa Xanime zî vera artêşa tirke têkoşîn kerd. Faîk Bulut dîyar keno ke Mirdêsî Xanime serra 1928î de netîceya hêrişê teyare de pistanê xo ra dirbetin bîya û lajê xo rê nîya vato: “Ez zaf kokim a. Poxê dirbeta mi ra zêde nêeşkena biciwî, la Homayî rê sipasdar a ke ez do seba şarê kurdî bimirî”. Xerza nê cinîyan, cinîya Îhsan Nurî Paşayî Yaşar Xanime zî tewrê xoverdayîşî bîye. Kitabê Sedat Ulugana û Kumru Toktamişî “Serewedaritişê Agirî de Cinîyêka Stenbolije: Vîrameyîşê Yaşar Xanime” de nusîyeno ke Yaşar Xanime seba resayîşê mêrdeyê xo xeylêk zehmetîyî antê û netîce de serra 1928î de resaya cayê xoverdayîşî.
Halîs Begê Sipkî
Xoverdayîşê Agirî de merdimanê xirtîyan ra yew zî Halîs Begê Sipkî bî. Halîs Beg qezaya Dûtaxî ya Agirî ra yeno. Keyeyê ci hertim xoverdayox bî. O zî sey Ferzende Begî hem mîyanê kadroyanê îdareyî de bî hem zî sey serkêşê gerîlayan pêkewtişanê germîyan de ca girewtbî. Tewr zîyade serra 1928î de Halîs Beg, Ferzende Beg û Îhsan Nûrî Paşa pîya beşdarê pêvînayîşanê aştîye bîyî.
Keyeyê Biroyî
Mîyanê pêkewtişan de bi taybetî keyeyê Biroyê Heskê Têllî têkoşînêko bêhempa kerd. Cigêrayox Rohat Alakom dîyar keno ke 3 lajê Biroyî Îlhamî, Omer, Davut, birayê ci Ahmed Axa û Eyub Beg beşdarê xoverdayîşî bîyî. Yeno nuştene ke lajê Eyub Begî teyarêka tirkan daye waro. Reyna zî Ahmed Axa demê pêkewtişan de ame qetilkerdene. Xora cor de qalê maye û cinîya Biroyî ame kerdene.
Efa serra 1928î
Dewleta tirke serra 1928î de efe vete. Armancê aye vindarnayîşê Xoverdayîşê Agirî bî. Mîyanê merdimanê dewlete de tayê kurdê “vileçewtî” duştê efe bîyî. Mîsal Suleyman Nazîfî waştêne ke êyê ke xover danê, wa pêro bêrê qirkerdene. Zanîyeno ke Nazîf, Amed ra bî û lajê Kurd Said Paşayî bî.
Serebûtê serra 1930î
Rixmo ke dewleta tirke efe vete, pêkewtişî ramîyayî. Kurdan vera artêşa tirke mêrxasane têkoşîn kerd. Îdareyê Mustafa Kemalî neçar mend, kanûne 1929 de mabênê Mustafa Kemal, Fevzî Çakmak û Îbrahîm Talî Ongorenî de kombîyayîşêk qewimîya. Netîceya kombîyayîşî de seba hêrişêkê hîrayî qerar gêrîya. Nuştox Ordîxane Celîl nuseno ke 11ê hezîrana 1930î de artêşa tirke vera xoverdayoxan dest pê hêrişî kerd. Rojanê verênan de xoverdayoxan xeylêk leşkerê tirkan tepiştî û serkewte bîyî. Labelê dima ra roje bi roje înan serdestîya xo vîndî kerde. Goreyê çapemenîya Ewropa 15ê temmuze de derûdormeyê Agirî de hema hema 60 hezar leşkerê tirkan û 100 hebî teyareyî est bîyî. Artêşa tirke bi taybetî hêrişê hewayî serûber kerdî û xeylêk dewê kurdan bombarduman kerdî.
Qetlîyamê Zîlanî
Hêrişî bêguman Wan de gelîya Zîlanî de xeylê bişîdet bîyî. Bi hezaran kurdî bi destê artêşa tirke xedarane ameyî qirkerdene. Hûmara kesanê ke ameyî qetilkerdene binîqaş a. Rojnameyê tirkan Cumhurîyet 16ê temmuza 1930î de nuseno ke “Hêrişê Zîlanî de hûmara înanê ke ameyî îmhakerdene 15 hezar a. Çemê Zîlanî heta fekî bi meyîtan pirr bîyo.” Tayê çimeyan de nusîyeno ke 47 hezar kurdî Zîlan de ameyî qirkerdene. Qetlîyamî ra çend hewteyî dima Wezîrê Edaletî yê Tirkîya Mahmut Esat Bozkurtî wina vat: “Tirk wayîr û efendîyê nê welatî yo yew o. Êyê ke rîçikê tirkan ra nênê, wayîrê yew heqe yê: heqa xizmetkarbîyayîş û bendebîyayîşî.”
Netîceya xoverdayîşî
Qetlîyamê Zîlanî ra dima Agirî de têgêrayîşê “tenkîlî” dest pêkerd. Tarîxnas Ahmet Kahraman dîyar keno ke êlule 1930 de kurdan Agirî de kontrol vîndî kerd. Rixmo ke dima ra tayê pêkewtişê qijî qewimîyayî, xoverdayîşê Agirî serkewte nêbî. La xoverdayîşê 4 serran artêşa tirke rê xeylêk zehmetîyî vetî.
Çarenusê Biroyê Heskê Têllî
Serkêşê xoverdayîşî Biroyê Heskê Têllî derbasê Îranî bîbî. Hetê Makuyî de serra 1931î de netîceya pêkewtişan de amebî kiştene. Abdurrahman Qasimlo vano ke Biro mîyanê şarî de zaf ameyêne heskerdene. Tewr zîyade seba ey şuwarêke amebî vatene: “Rawurze Biro rawurze! Qey to destûr da ke Agirî birijîyo”.
