Hukmatê AKP-MHPyî konseptê çinêkerdişê kurdan ê serra 1930’an esas gena. Êy konseptan de qirkerdişo fizikî û qirkerdişo sipê esto. Coka çar hetan ra hêrîşê civaka kurd kenê. Hêrişê nirx û rûmetanê kurdî, çanda kurdî, ziwanê kurdî û xwezaya Kurdistanî kenê.
Komara Tirkîya ser çinêkerdişê civaka kurd awan bîya. 1924’an ra nata heme sîyaset û polîtaqayanê xo serê çinêkerdişê kurdan awan kenê. Kurdan çiqas qarşî sîyasetê înan ê çinêkerdişê sere wedarto o her raye bi qirkerdişanê xidaran re ri bi ri mendê.
Sîyasetê çinêkerdişê kurdan bi îmzekerdişê peymanê Lozanî dest pê keno. Soz û bexto ku M.Kemalî dabîy kurdan heminan xo vîra kenê. Makeqanûno ke 1921’î de amebî nûştiş de esbîyayîşê kurdan û xoserîya civaka kurd qebûl kerd be. Badê peymanê Lozanî serra 1924’an de makeqanûnêko newe nûsnenê. No makeqanûno newe de estbîyayîşê kurdan ca nêgeno. Çinêkerdişê kurdan û tirkistankerdişê Kurdistanî esas yeno girotiş.
Qarşî na sîyasetê çinêkerdîşî de serewedarnayîşê kurdan o verîn serra 1925’î de bin pêşengîya Kalê Şêx Seîdî de pêk yeno. Dewleta tirke no serewedarnayîşî kena hincet û koseptanê xo yê çinêkeridişê kurdan yew bi yew kena merîyet. “Islehkerdişê Şerqî”, “Takrîrî Sikun”, “Tedîp û Tenkîl”, “Pergalê Mufetîşîyê Umumî”, “Pergalê Rewşa Awarte (OHAL) û waliyê heremî yê rewşa awarteyî” nê heme namê konseptanê çinêkerdişê civaka kurd o. Xayê nê heme konseptan teslîm girotiş û çinêkerdişê civaka kurd o.
Çiqas qirkerdişo fizikî û qirkedişo sipê kurdan ser zêde bî, endêk serewedarnayîşê kurdanî ke zêde bîy. Badê serewedarnayîşê Kalê Şêx Seîdî bi desan serewedarnayîşî virazîyayî. Nê serewedarnayîşan de kurdî qadê şerî de û şer de çi rey bin nêkewtî. Heme bi îxanetê kurdan û bi xapênayîşanê selahîyetdaranê dewleta tirke bi awayeko bê encam bi binkewtişê kurdan qedîyayî. Selahîyetdarê dewleta tirke bi soz û bext qabê muzakereyan rayberê serewedarnayîşan wendê ser masa û bi bêbextî dest û lîng înan girêdê û eştê zîndanan. Her ray bi no awayî şexsê rayberan de hêvî û bawerîya civaka kurd şikna û civaka kurd bi qirkerdişê giranan re ri bi ri verda ya.
Serewedarnayîşê kurdan o peyîn bin Rayberîya Rêzdar Ocalanî de serra 1978’an de dest pê kerd. No serewedarnayîşî nêşibêyê serewedarnayîşanê verînan. Dewleta tirke heme teknîk û îmkananê xo û yê NATO seferber kerde, la nêşika nê serewedarnayîşî bişikina. Heme dek û dolabê xo yê verînî cerebna, heme ray û raybazê îxanetan cerebnaye, la rayna nêşika nê xoverdayîşê peyînî bişikna. Raya ewilo ke serewedarnayîşê kurdan bi des serran (40 ser) dewam kerd. Raya ewilo ke dewleta tirke karşî xoverdayîşê kurdan bêçare mende û kewete tengayî.
Dewletanê Emperyalîstan ê ke 100 serrî verê joy Kurdistan eşt be çarmix û qirkerdişê kurdan temaşe kerdê, vînayê ke xoverdayîşê kurdan zor dano dewleta tirke û tastatukoya ke 100 serrî verê joy înan awan kerdê çinêbayêne xo risna hewara dewleta tirke. Heminan dest da jobînan û bi qompoloyêko xayin û bêbext serra 1999’an de Rayberê Şarê Kurdî Ocalan dîl girotî û teslîmê dewleta tirke kerdî.
Wexto ke serra 1999’an de Rayberê Şarê Kurdî Ocalan dîl ame girotiş dewleta tirke vat ke qey henî xoverdayîşê kurdan qedîya. Dewleta tirke waşte ke şexsê Rêzdar Ocalanî de aqûbetî serewedarnayîşanê verînan bîyara serê xoverdayîşê peyînî. La Rêzdar Ocalan kesê ku şareza bî. Seyin ke xoverdayîşo peyîn nêşibeno xoverdayîşanê verînan Rayber Ocalanî zî qet nêşibeno rayberanê serewedarnayîşanê verînan. Rayber Ocalanî xayê dewleta tirke baş zanê. Coka dewleta tirke nêşika Rayber Ocalanî teslîm bigera û di şexsê êy de qedera nebixêr dibare bikera.
Badê ke hukmatê AKPyî vîna nêşikena Rêzdar Ocalanî teslîm bigero û di şexsê êy de xoverdayîşê kurdan biqedêno, dest eşt sîyasetê xo yê xapênayîşî. Hukmatê AKPyî rîyê xo yo qirker o raşt xêlî kerd, bi rîyêko bîn û zureker, binê namê çareserîye de fina heme serok û rayberanê kurdan ê verînan waşt Rêzdar Ocalanî ke bixapêno û xoverdayîşê kurdan biqedêno.
Heman wextî de qabê ke şarê kurdî bixapêno û xoverdayîş ra dûrî fîno tay gamê xapinokî yê bê qanûn eştî. Qaşo TV yo kurdî kerd a, destûrê akerdayîşê qursanê kurdî da, zanîgehan de beşê ziwanê kurdî kerd a… la enê heme bê qanûn û bê bingeh bî. Çimkî mezgê dewlete de estbîyayîşê civaka kurd çinêbî û o mezg nêbedelîya bî. Xaye rayna xapênayîşê kurdan bi. La vîr û bawerîya Rêzdar Ocalanî destûr nêda sîyasetê xapînok a zureker serbikewo.
Rêzdar Ocalanî bi sîyasetêko zanayî bi mutabaqatê Dolmabahçe yê 28 sibata 2015’ine hukmatê AKP’yî neçar kerd ke gamê çarserîyêk raşt berzo û yay ke xêliyê ser rîyê xo rono û rîyê xo yo qirker o raşt veco teber. Qabê ke nîyetê selahîyetdaranê AKP’yî xapênayîş bî û xayê înan nê çarserîyêka bi rûmet bî, neçar mendî xêliyê xo berzê û rîyê xoyê raştî yê înkar û qirkerî vecê teber.
Hukmatê AKP’yî bi redkerdişê mutabaqatê Dolmabahçeyî xêlîya ser rîyê xo eşt û sîyasetê Îtîhat Terakî, konseptê serra 1930’an, zihnîyetê Mahmut Esat Bozkurtî vist merîyet. Mahmut Esat Bozkurtî vatê, ‘no welat de vîşêrê tirkan heqê ti kesî çinîyo, heke heqêk înan bibo oy zî xulamîya tirkan o’. Nîyetê hukmatê AKP’yî çinêbe heq bido kurdan û kurdan ‘statuya xulamî’ra veco. Coka badê ke xêlîya rîyê xo eşt û rîyê xo yo raşt vet teber lezalez gamê ke qabê xapênayîşê civaka kurd eştîbî yew bi yew rapey girot û geno.
Ê gaman ra yew zî zanîngehan de akerdişê beşê ziwanê kurdî bî. Du xayê akerdişê yê beşan bibî. Yew û ya herî muhîm astengkerdişê xebatanê qada ziwanî (TZP-Kurdî) bî. Binê sêwanê TZP-Kurdî de Kurdî-Der û Ensitutîyan xebatê zaf muhîmî kerdê û qada ziwanî de însiyatîfê gird awan kerdî. Dewlete bi akerdişê yê beşan waşte însiyatîfê TZP-Kurdî bişikna û xebatanê ziwanê bikera bin însiyatîfê xo. Xayo diyine çarcoweyê çarserîya zurekere de xapênayîşê civaka kurd bî.
Bi redkerdişê mutabaqatê Dolmabahçe û bi destpêkerdişê şerê topyekunî ra û bi sayê firsendê ‘derbeya lutfê Homayî’ ra heme sazî û rêxistinê ziwanî ameyî desteserkerdiş. Heme xebatê ziwanê Kurdî ameyî qedexekerdiş û însiyatîfê TZP-Kurdî ame şikitiş. Yanî bi kilmî nika nê wirdî xayeyî akerdişê beşê ziwanî kurdî çênêbiyê. Loma nika wazanê yê beşanê ziwanê kurdî yê ku akerdê yew bi yew bigerê.
Serêk verêjoy waştî ke beşa Zanîngeha Artûklû ya Mêrdîne bigerê, la badê ke çapemenî de ca girot û civaka kurd bertek nîşan da neçar mendî rapey gam berzê. Zanê ke bi awayêko fermî qerarê girotişê yê beşan zehmet o, coka bi dek û dolaban û pratîk de wazenê estbîyayîşê yê beşan bê mane bikerê. Beşa kurdî de qedexekerdişê ‘Tezo Kurdî’ û di beşa kurdî de dayîşê dersan a bi tirkî bêmanekerdiş û di pratîk de girotişê yê beşan o.
Badê desteserkerdişê şaredarîyan sere de hêrîş kerdişê tabelayanê kurdî yê serê şaredarîyan û namê kurdî yê ser park û sazîyan, hêrîşkerdişê sazîyanê ziwanî û girotişê yê sazîyan, desteserkerdişê TV, rojname û heme sazîyanê çapemenîya kurdî, girotişê dibistan û krêşanê kurdî, hêrîşê ser goristanan û şikitişê kêlikan ê ke bi kurdî ameybî nûştiş, meclîs de qebûlnêkerdişê ziwanê kurdî, kolanan de kiştişê ciwananê kurdan ê ke bi kurdî qalî kenê û kurdî muzîk goşdarî kenê, mudaxalekerdişê cayê şînan û astengkerdişê wendişê mewludo kurdî, badê desteserkerdişê şaredarîyan girotişê malperanê kurdî yê şaredarîyan, badê dagirkerdişê Efrînî qedexekerdişê ziwanê Kurdî û bedelnayîşê tabelayanê kurdî, zîndanan de qedexekerdişê ziwanî û nêdayîşê nameyanê kurdî, heme nîşan danê ke konseptê çinêkerdişê civaka kurd bi heme xidarîya xo meriyete de ya. Bi kilmî xaye tenê çinêkerdişê xoverdayîşê kurdan nîyo, xaye çinêkerdişê civaka kurd bi xo yo.
Selahîyetdarê dewleta tirke zanê ke heta ziwanê Kurdî bibo çênêkerdişê civaka kurd mimkun nîyo. Zanê ke çinêkerdişê civakan bi çinêkerdişê ziwanî mimkun o. Coka çarhetan ra hêrişê ziwan û çanda kurdî kenê. Bêtehamulîya qarşî ziwanê kurdî bêtehamulîya qarşî estbîyayîşê civaka kurd o.
Selahîyetdarê dewleta tirke qaşo xo ra vanê ma misilmanê û ma birayê yewbînan ê. La kurdê ke Homay înan viraşto û ziwano ke Homay dayo kurdan qebûl nêkenê, wazenê çinê bikerê. Bi ênê nizdîbîyayîşê xo qarşî Homayî vecyenê. Wexto ke mesala bena kurdî, misilmanîya înan qedîyena û Homay ke nêşinasnenê.
Seyin dewleta tirke çinêbîyayîşê civaka kurdî çênêbîyayîşê ziwanî de vînena, hewceyo şaro kurdî ke estbîyayîşê xo ziwanê xo de bivîno û bi israr ro ziwanê xo wayîr veciyo û ganî heme qadan de ziwanê xo bipawo. Bêguman pawitişê ziwanî bi qalkerdiş û bi mûsnayîşê gedanê xo mimkun o.
Hewceyo ma xo vîr ra nêkerime ke estbîyayîşê ziwanî estbîyayîşê ma yo, pawitişê ziwanî pawitişê xo yo.
