Dima vengdayîşê ‘Aştî û Komelê Demokratîkî’ yê Rayberê Şarê Kurdî Abdullah Ocalan ê 27ê Sibate de, çareserîya persgirêka kurdî derbasî merheleyêka newe bî, PKK’î kongreya xo ya 12. viraşt û qerarê xofesîhkerdişî da. Dima zî bala raya pêroyî şî ser gamanê dewlete, hetanî nika zî hetê dewlete tu gamêk nêameya eştiş. Pêvajo ser ma zî Nuştox Mehmet Karakuş reyde qisey kerd. Mehmet Karakuş heme persanê ma rê bi zerrî ra verpers da.

Zeminê sosyolojîk ê pêvajoye ke ser vengdayîşê Rayverê Şarê Kurdî Abdullah Ocalanî yê 27ê Şibatê 2025î de bi vengdayîşê “Aştî û Komelê Demokratîkî” dest pêkerdo, pêvajoyêk senîn o?

7Nê zeminî di parçe est o; yew tarîxî, yew zî ewroyîn. Bi manaya pozîtîf an zî negatîf, nê di parça yewbînan rê tesîr kenê û yewbînan ra tesîr vînenê. Xurtîya zeminê sosyolojîkî zêdeyêr objektîf a. Yanî, teberê îradeya ma de zeminê winasî yê xurtî est o. La nê zeminî, nê eşkeno mudaxeleyê îradî bikero. Seba naye, gureyî est ê ke zemînî bido hereket. Îradî yê rastî eşkeno nê zeminê objektîfî bikero subjekt. No zî eşkeno halê mesela kurdî de rolêko pozîtîf bigîro.
Rewşa mesela kurdî û averşîyayîşê demokrasîye di dînamîkê ke yewbînan ra girêdayeyê. Yew nêbo, a bînî zî nêbeno. Averşîyayîşê yewî yewbînî rê zî tesîr keno. Yanî, halê mesela Kurdî demokrasî aver beno, averşîyayîşê demokrasîye zî halê mesela Kurdî raşt vîneno. Wexto ke kûr nîyaz beno, yew sebebê bingeyên yê nebîyayîşê demokrasîyê raştî yê Tirkîya de, rewşa mesela kurdî yo. Çîke eke demokrasî aver şêro, bêguman no, rewşa mesela kurdî bîyaro. Heman wextî de, rewşa mesela kurdî zî bêguman, rayîrê averşîyayîşê demokrasîye akeno. Bi vatişo bînî, rewşa mesela kurdî û averşîyayîşê demokrasîye girêdayê yewbînan ê. Her di hetan ra zî, bi raştî mesela kurdî sey qepaxê bendawî ke rayîrê demokrasîye vîrneno an zî cira keno, hereket keno.

Seba ke dormeraya demokrasî pê bêro, ganî çi bedilyayîşê sazûmanî û zîhnîyetî bibê?
Bi taybetî zî, rejîmê dînî û laîkî ke dewlet de kom bîyê, netewperestî gurînenî ra dest bikîşê. Ganî tovê duşmenîye mabênê şaran de newe ra nerîjê. Bi umûmî, cuyaya rojane de mabênê şaranê ke yewbînan ra têkilîdar ê, tarîx de dişmenîya winayin çînî ya.

Wextê Tirkîya yê tewr zehmetî de, kurdan pêkerdişê tifaqî ra pey nêmendê. La rejîmê ke pêşengîya Tirkîya kerdê, nê tifaqî bi hawayêkê negatîf, vera kurdan bikar ardê. Çîke êy ê ke pêşengîya komelê kurdî kerdê, tifaqê ke xalê vurîyayîşê tarîxî de kerdê, her tim vera înan bîyê. Eger ewro komelê kurdî bi fikarî nê pêvajo ra nêzdî beno, sebebê naye tarîxî yo. Derso ke tarîx ra ameyê girewtiş o. Bawerîya dewletî reyna xapînîyayîş o. No zî tebîî yo. Tarîxê nêzdî de mîsalê ermenîyan est o ke birîna de ganî yo. Ermenîyan bi hawayêko aktîfî pêvajoya Meşrutîyetê Diyîne de ca girewt.

Ermenîyan bi defûzurneyan çekanê xo teslîm kerd

Badê ke Meşrutîyeto Diyîne pê ameyo, bi def û zirnayan koyan ra ameyê war û bi merasîmî çekê xo teslîm kerdî. Ê zî sey Kurdan, xoserîye û xoserpawitişî waştê. Waştişê înan ê awanîya yew dewleta bînî çînî bî. Bin sîya Împaratorîya Osmanî de, înan yew awanîya xoserî û yew hêza xopawitişî ke bieşkerî xo bipawe waştê. Şeş serrî badê Şerê Cîhanî yê Yewîne de, raştê qirkerdişî ameyê.
Hem nê hadîseyê tarîxê nêzdî û hem zî netîceyê nêbîyayîşê xeylê pêvajoyan ke serrê 1993 ra nata dest pêkerdeyê, bi taybetî zî badê têkşîyayîşê adirbestî yê serra 1993î, qetlîamê dewletî yê bi hezaran kiştoxanê înan ê nêzaneyan resayê 17.000î û heman wextî de veşnayîş û vengkerdişê nêzî 4000 dewan, bingeyê objektîf ê nêzdîbîyayîşê gumanbar ê komelê kurdî pê aneno.

Vejînayîşê nê nêzdîbîyayîşê bi şik û guman ê komelê kurdî bi temamî serê milê dewlet/desthilatîye de yo. Verî her çî, ganî desthilatîye zeminê nijadperestî ra dûr bikewo û bi nêzdîbîyayîşê ummetî, yew hetî ra şikê komelê kurdî wedaro û hetê bînî ra zî zerarê ke mabênê her di şaran de ameyo kerdîş wedaro.

Kulturê muzakereyî seba ke aver şîro, mabenê cîya nasnameyanê etnîkî û komanê îdejolojîkî de çi bêrê kerdiş?

Serê bingeyê êyê ke cor de ameyê vatiş, verî her çî ganî her nasnameya etnîkî û her rejîmê îdeolojîkî, pêameyîşê serê xalê yewbînan û komkerdişê menfaatanê yewbînan esas bigîro.
Verî her çî ganî hîs û ramanê nijaperestî ra dûr bimanê. Ganî bi têgêrayîşê ke pêameyîş û diyalog esas gêno, nêzdîyê mesela bibê. Yew mesela bîne ke nê qasê giran a, no yo ke ganî her nasnameya cîya, no etnîkî bo, îdeolojîkî bo, an zî dînî û mezhebî bo, dest bi awanîya hîyerarşî û serdestîye serê bînan ra berdo, yanî dest bi awanîya desthilatîye berdo.

Na pêvajo de rol û mîsyonê medya û roşvîran çî yo?

Sey hêza yewîne, şar û komel eşkenê serê medya ra seba na pêvajo bêrê amadekerdiş. Nêzdîbîyayîşê negatîfî yê ke cor de ameyê vatiş, sey nijadperestî, eşkenî bi rayîrê medya ra wedarê. Roşnvîrî eşkenê bi rayîrê medya û bi amûr û alawê cîyayan, seba averşîyayîşê na pêvajo, bikarardişê hêza hişmendîye, şik û gumanê ke serê komelan de yê wedarê. Heman wextî de, eşkenê rayîrê kewtişê desthilatîye pêvajo de û pêkerdişê mesûlîyetanê xo akerê.

Komîsyonê Destûrê Bingeyînî şert o

Verî her çî, ganî heme sazî û dezgehê yewpawitişî yê ke dewleta netewî ra vejîyenê û astengî vîrazenê, serê eksenê demokrasîya azadîwaşt û beşdaran de bêrê vurîyayîş. Cayo ke dewleta zordest est o, vera ci ganî serê bingeyê dewlete û demokrasî esas bêro girewtiş. Bi projeya “komelo xurt, dewleta sist” , ganî komelê demokratîkî cor ra war û her qada cuyaya komelî de bêro awankerdiş. Seba naye, ganî qada meclîsî de, verî her çî Komîsyonê Destûrê Bingeyînî, seba rewşa meseleyanê komelî, bêrê awankerdiş û raman û pêşnîyazê umumî û taybetî yê ke uca de ameyê girewtiş komîsyonê meclîsî rê bêrê rojevkerdiş ke seba mesela komelî rewşêka kompleks bêro çareserkerdiş.

Tirkîya de verê kulturê zafziwanî û zafkulturî de çi astengîyan est ê?

Destûrê bingeyênî yê ke hetê Meclîsî ra ameyo amadekerdiş de, ganî welatijbîyayîş reyna bêro pênasekerdiş. Cayo ke serê bingeyê welatijbîyayîşê tirkî yê ewroyînî de bo, nîno qebulkerdiş, ganî welatijbîyayîş serê bingeyê sînoranê sîyasî yê welatijî, sey welatijbîyayîşê Tirkîya, yew pênaseya newî bivîno. Welatijbîyayîşê ke bi pênaseya “welatijo yewbînan” pênase beno, ganî serê hîsê welatpawitişî serê heman erdnîgarîye de bo.

Aştî zereyî tehdit kenê

No qabîlîyetê heskerdişê merdimanê ke nê erdnîgarîye de û welatê ke cira “welatijo yewbînan” vanê de cuyenê, bêyê ke cîyabîyayîşê nasnameyî înan rê bêro kerdîş. Mabênê de heskerdişê hem erdî û hem zî komelê welatijanê zafziwanî, zafkulturî û zafbawerî yê ke ê erdnîgarîye de cuyenê est o. Heme nêzdîbîyayîşê bînî cîyakerdox, polarîzekerdox û şerkerdox ê. Hetê bînî zî vera xirabîyanê komelî şono ke aştîya zereyî tehdît kenê. Şert û mercê ewroyînî de, bi taybetî qebulkerdişê ziwanê kurdî sey ziwanê diyine yê fermî lazim o.

Travmayanê ke demo vîyarte de virazîyayî, pêvajoya nikayin ra senî tesîr kenî?

Meselê ke tarîxê dûr û nêzdî de qewimîyê û xisar û travmayê ke înan ra vejîyayê, rewşa mesela de di tesîran virazenê. Yew înan negatîf o û yew bîn zî pozîtîf o. Sey her hadîseyê komelî, nê meseleyî de zî mumkin nîyo ke verî ra bêro tahmînkerdiş ke hetê pozîtîfî û negatîfî çiqas tesîr kenê. Bêguman her di faktorî zî tesîrê xo nîşan danê. La wexto ke halê mesela kurdî asan ra vera alozî aver şêro û badê roje bi demokrasîya azadîwaşt, beşdaran ra tacîdar bo, faktorê pozîtîfî zêdeyêr serdest beno. Rewşa winasî de zî, seba şert û mercanê herêmî, eşkeno temsîlkarê faktorê negatîfî estbî. Raştameyîşê naye komelê kurdî de netewperwerîya prîmîtîf a.

Wexto ke xorînîya tarîxê komelê kurdî de cigêrayîş bêro kerdiş, netewperestîya bi manayê kapîtalîstî çînî ya. Verî her çî xanedanîya Barzanî, wexto ke nê netewperwerîya xorînî de bêrê cigêrayîş û kenayîş, mumkin o ke merdim hemkârîyêko zaf xirab û xîyanet bivîno. No bi mîsalan ameyo tespîtkerdiş ke zêdeyêrî naye, her çend nê rejîmê ewro şer bikerî zî, qet rejîmêko winayin mabênê Herekete de ca nêbîyo. Derdê înan yew tenya yo ke, înan nêwazenê ke rantê ke bi duşmenîya PKK’î rewşa ewro de dest vistê, bêpar bimanê. Her çend ke vatiş de sey dişmenîya aştî asenê zî, bi taybetî rewşa winayin de, seba cazîbeyê rantî zî ceng gurîne, Hereketa Azadîya Kurdî bi teslîmîyet û xîyanetî tawanbar kenê. Psîkolojî de yew rêgez est o bi nameyê rêgezê projeksîyonî. Çîyê ke ê bi raştî vanê û propagandayê înan kenê, estanikê înan ê bi xo yê.

Ganî dewlet seba misogerkerdişê azadîya fîzîkî ya Rayverê Şarê Kurdî Abdullah Ocalan çi gamanê lazimî bierzo?

Yanî, Rayverê Şarê Kurdî Abdullah Ocalan ganî bi modelê Mandelayî azad bo û dorûverêko rehet de bixebetîyo ke waştişanê vengdayîşê xo yê 27ê Sibatî pê bîyaro. Ganî hem bi embazanê xo ra û hem zî bi rayberanê raya umûmî yê naskerdeyê ra bi rehetî kom bo, hemçax bi çapemenîye ra zî bi asanî qisey bikero û ramanê xo û pêşnîyazê halî bigîro komelî.

Averberdişê pêvajo yê adirbestê di hetî

Eşkera yo û nêverazîyenê ke seba kapasîteya ey ya îqnakîya hem komela kurdî û hem zî komela tirkî, a pêvajo de rolêko dîyarker bigîro. Yew gamê bîn ke nê qasê giran o sey gamê yewîne, vîndertişê operasyonan û averberdişê pêvajo yê adirbestê di hetî yo. No seba awanîya dorûverê bawerîye mabênê komelan de giran o û seba nîşanê samîmîya dewletî zî helwestêko lazim o. Sey ke cor de zî ma dîyar kerd, sey ke Rayverê Şarê Kurdî Abdullah Ocalan zî va; ganî çarçeweya meclîsî de komîsyonêk bêro awankerdiş.

Seba dewlemendkerdişê hewza agahdarîye ya ke heman komîsyon awan keno, ganî hetê rejîmê komelî yê cîyayan û rêxistinanê pîşeyî ra, raman, pêşnîyaz û ercnayayîşê ke hetê komîsyonanê înan ra ameyê vîraştiş nê komîsyonî rê bêrê cagirewtiş.

Badê na, ganî pêvajoya amadekerdişê Destûrê Bingeyînî bi lez dest pê bikero û biqedîyo. Eke nê bibê, pêvajo aver şona û mabênê vîndîkerdişê wextî de nêmaneno, eke wina nêbo eşkeno bibo sebebê mesela newîyan. Dewlete her çend ke nê amadekarîyê aye nê warî de zanîyenê zî eke mudaxeleyê Rojawanî bikero, çîyêko bi nameyê pêvajo nêmaneno. Verî her çî, ez mecbur a ke naye dîyar bikera, hetanî nika Tirkîya wextêko derg kay kerd. Waşt ke polîtîkayê xo bi Amerîka ra bido qebulkerdiş. Her carî bi taktîkanê cîyayan no çi dibare û dibare ceribna. Yew hetî ra zî, bi rayîrê HTŞ’î pêvînayîş kerd ke Rojawan de kurdan wayîrê statuyî nêbî. No zî qiym nêkerd, çeteyê sey DAIŞ’î, bazirganê dînî ameyê teşwîqkerdiş. Bi hawayêko ke waşt Rojawan bikero la firset destê ci nêkewt.

Şerê Îsraîl û Îranî, pêvajoya çareserî ra tesîrêko senî kerd?

Rewşa winayin de, Şerê Îran-Îsraîlî aver şî. Sey ke her tim yeno vatiş, seba ke dewlete zorûzehmetî de bimano û game bierzo, ganî di averşîyayîşî bibê. Yewîn, rijyayîşê rejîmê molla û diyîne zî statuyî yê Rojawanî yo.

Bi taybetî pêkerdişê yewîne, hem girewtişê statuyî yê Rojawanî lez keno û hem zî dewlet bi tercîhê xo ra veravera bena. Wexto ke tarîxê dewletî bêro cigêrayîş, yeno dîyayîş ke dewlete bi muxalîfanê xo yê zereyî reyde qet nêrûnişto û wexto ke rûnişto zî pawitişê statukoyî kerdo. Rijyayîşê rejîmê molla yê Îranî mesela yew wextî yo. Wexto ke nê rejim rijîya, azadîya kurd, fars, belucî û azerîyan pê yena. Tirkîya xo bi demokratîk misoger biko, Rojhelatê Mîyanênî de sey yew kaykerdoxê serekî yê demokratîkî beno. Ya zî bi polîtîkayê înkar û îmhayî de israr biko, Dewleta Tîrkîya zî tarîxî ra pank bibo.