Welatê kurdan tarîx de mabênê dewletanê kolonyalîstan de ame letekerdene. Tirk, fars û ereban vera şarê kurdî tedaya girde kerde. Bi seserran kurdî binê serdestîya dewletanê nî şaran de mendî. Kultur, nasname û kamîya kurdan marûzê asîmîlasyonî mende. Nê dewletanê kolonyalîstan ra yew zî Tirkîya ya. Key ke komara Tirkîya ronîyaye, vera kurdan polîtîkaya taybete dest pê kerde. Waşt ke erdê kurdan tirk bikera. Ziwanê ci dest ra bigêra û ziwanê tirkî ferz bikera. Na polîtîka pêro bajaranê Kurdistanî de hema zî bêmabên dewam kena. Bêguman ziwanê kurdî yanî kirmanckî û kurmancî rîyê polîtîkaya qirkere ra xeylê zîyan dî.

  Nika komelê kurdî ziwananê xo senik qisey keno û girîngîye nêdano ci. Çike herêma umûmîye de ziwan nêno şinasnayene. Vera polîtîkaya asîmîlasyonî ganî têkoşîno qerardar bêro kerdene. Çarçewa kirmanckî de tayê şexsîyetî nê têkoşînî rê bi xirtîye dewam kenê û bedelan danê. Mela Mehemedê Hezanî mîyanê nê şexsîyetan de xeylê balkêş o. Bi serran xizmetê ziwan û şarê xo kerd. Hema zî xebatanê xo domneno. Ma no hewte meymanê melayî bîyî û ey de qisey kerd.

Mamoste tenê derheqê kalikanê xo de ma rê qal bikerê?

Ez lajê Mela Abdulxefurî ya. Mela Abdulxefur lajê Mela Hesenî yo, Mela Hesen zî lajê Mela Mihemedî yo. Mela Mihemed lajê Şêx Esedî yo. Tarîxê kalikanê ma xeylê derg o. Ez heta 14 babîyan zana.

Şima ça de ameyî dinya û perwerde girewt?

Ez serra 1938î de dewa Hezanî ya Licê de ameya dinya. Yanî wextê qirkerdişê Dêrsimî de. Eynî o wext de. Wextê ma de qican nêeşkayêne perwerde bigêrî. Gerek ti şêrî teber de biwanî. Mi heta ke mekteb qedêna pîyê xo het de wendêne. Kitabê şerîetî mi het de wendê, fariskî mi ey het wendê. Mektebê mi qedîya, na rey ez ameya şîya Balicne. Dewêka ma ra nêzdî ya. Serra 1956î de ez uca de heta payîzî menda. Payîz de uca ra şîya Amed, camîya Hz. Omerî. Mi uca de wend. Camî verê Berê Mêrdînî de ya. Ma camî de nêwendêne. Hucra de wendêne. Na rey feqîyî zaf bîyî. Medresaya camîya Kurşunlu de zî zaf bîyî. Ma 37 tenî bîyî. Ma 7-8 tenî cayê ke zerreyê Sûrî de kewtêne ra. Uca de serrêke menda. Badê cû 1957 de ez şîya Metranî. Dewa Metranî nêzdîyê Amedî ya. Heta serra 1960î mi uca de wend. Dima ra dewêka Bîsmîlî de wend. Badê cû ez şîya Baroxlî. Dima ra wendişê mi qedîya.

Ma wazenê derheqê Ehmedê Xasî de zî tenê qisey bikerê. O zî dewa şima ra yo. Derheqê ey de ma rê se vanê?

Ehmedê Xasî 1860 de ameyo dinya. Mi serê sîya mezela ey de nuşto. Cayêk de sey 1865î nusîyeno. No tarîx şaş o. Goreyê nasnameyê ey nuştê, la raştî de o 1860 de ameyo dinya. Xasîyî Sibata 1951î de rehmet kerdo. Keyeyê înan nêzdîyê ma bî. Cilê ey peşmê heywanan ra bî. Ey peşm kuwayêne û berdêne Licê de deştêne. Êlegê ey zî, şelwarê ey zî peşmê sipî ra bî. Şelwarê ci zaf derg nêbî. Heşok daîma pira bî. Heşokê ey zî rengê lacîwertî de bî. Wexto ke Licê ra miftîtî ra îstîfa kerdbî, amebî dewe. Dewijan vatêne wa xoce nêşêro verê dewaran û pesî. Ey vatêne nê, ez şina. Keyeyê xocî verê ra nat dewe de keyeyê alîman û melayan bî. Na dewe de înan melatî kerda. Ez mabêne pîyê xo û ey de sey posteberî bîya. Ey ez şawitêne ey het, ey bînî şawitêne ey het. Ez ana mîyanê înan de gêrayêne.

Mabênê pîyê şima û Ehmedê Xasî de çend serrî estê?

Pîyê mi 1905 de ameyo dinya. Xoce 45 serrî pîyê mi ra pîlêr o. Na rey pîyê mi dersê feqîyan dayêne, tutanê dewe rê dayêne. Xoceyî eleqe nêkerdêne, ey derse nêdayêne. Rew ra ameyêne û uca de niştêne ro. Rey ke pîyê mi uca de nêbî, xoceyî vat “hela biwanê şima senî wanenê”. Ma feqîyî zaf bîyî. Ma wend. Xoceyî mi rê vat “pîyê to yetîm mend, (kalikê mi wexto ke rehmet keno, pîyê mi qij beno. Birayêkê ey şino şerê Rusya û êdî nêno) seke nêeşka biwano. Ti biwane. Ti do cayê Şêx Esedî bigêrî.

Şima ci rê se vatêne? Senî veng dayêne?

Ma vatêne xoce, keyeyê xoceyî. Ma ra zî vatêne keyeyê xocî, înan ra zî vatêne keyeyê xocî. Yanî pîyê mi ra zî vatêne xoce. Xoce Ebdulxefur, Xoce Mela Ehmed. Êyê ke dewe ma ra nêbîyî, ci rê vatêne Xasî. Ma nêvatêne Xoce Xasî, ma vatêne keyeyê xocî.

Mezela Ehmedê Xasî dewa Hezanî de ya?

Heya dewa ma de ya. Xora kerraya mezela ey mi nuşte. Nuşte bi tîpê erebkî yo, feqet kurdkî yo. Mi ci rê helbestêke zî bi zazakî nuşte. Binê aye de kurmancî zî esto.

Helbeste nika şima de esta?

Nê mi de nika çin a. Seba ke nuşte bêro wendiş, ganî boyax bêro pirakerdene. Key ke mi serê kerra de nuşt, boyax kerd. La aw boyax ci ra şîyo. Herfî temamî nêasenê. Eke ez nêbî yew nêeşkeno asan biwano. Mi di rêzî ci rê nuştbî.

Derheqê Xasî de çîyo bîn o ke yeno vîrê şima esto?

Rojêke mi ber serê ci de tepişt. Zano ke ez ey bivînî, remena. Ey ez dî û ame, xo da fekê berî. Kîşta berî mi ra nêasena. Ez ewnîyaya verê tuye de ronişte nîyo, cayê xo de nîyo û ez kewta zerre. Mi dî ke gampola xo daye vernîya mi û vat “hey vinde”. Ez vinderta. Ey vat “ a roje to qey ber serê mi de tepişt û şî”. Mi vat, “wele mi ti zerre de kerd xo vîr ra.” Pers kerd “kamî to ra vat ana bike?”. Mi vat “nêzana”. Vat “şeytanî to ra vat”. Mi vat “heya”. Vat “de bê, ma werê bêrê.” Destê mi girewt û vat “ez se vana ti zî vaje. Allahûmme sallî alla seyyîdîna Muhammedîn.” Mi zî vat. Hîrê reyî destê mi girewt û vat “banî! ma werê ameyî”. Mi bîyokî berdêne û dayêne ci. Pîyê mi vatêne “şo, hîrê rey destê ey lew pane û bide verê ey”. Na rey mi berdêne verê ey de dayêne ro û mi lew dayêne destê ey ra. Eno peynî de zî mi berdî bîyokî dayî ey û hîrê rojî badê cû rehmet kerd.

Mamoste, nika ma tenê derheqê nuştişê zazakî yê şima ser o qisey bikerê. Şima key dest pê nuştişî kerd? Gelo şima bi zazakî medresa de qet çîyêk nuşt?

Serra 1967î de mi êdî nêwendêne. Wendişê mi qedîyabî. Serra 68î de mi dest pê nuştişê helbestan kerd. Medresa de mi çîyêk nênuşt. Têna mi enî kerdêne. Mîyanê pêro feqî û melayan de mi ardêne, di rêzî Melayê Cizîrî, di rêzî ê xo nuştêne. Mi dayêne destê înan û pers kerdêne “kamcî ê min ê, kamcî ê Melayê Cizîrî yê?” Ê Melayê Cizîrî ra vatêne ê to yê, ê mi ra zî vatêne ê Melayê Cizîrî yê. Hende helbestê mi ameyêne zanayene. Mi ewil dest pê helbestan kerd.

Nika helbestî şima dir estê? Şima î pawitê yan çap kerdê?

Hîn pawite estê. Nika verê destê mi de nîyê. Yanî goreyê 400, 500 rîpelî helbestê mi resayî pê. Belkî hîna zêde. O dem xora îmkanê ma çinbî. Çapkerdiş zî çetin bî. Yanî çîyo ke merdimî nuştêne ameyêne qedexekerdene. Coka qedexe bî û ez nêeşka çapbikerî. Badê cû mi tefsîrê Kuranî bi zazakî nuşt. Eqîdeyê îmanî zî verê cû mi zazakî û kurmancî nuştî.

Çend serrî zîndan de mendî?

Hîrê serrî menda.

Şima zîndan de qet çîyêk nuşt?

Zîndan de mi nênuştêne.

Çike çimê mi nêdîyêne. Mi çîyêk nêdîyêne. Têna mi yew şîîre nuşte. O wext embazêkî mi rê hetkarîye kerdbî. Mi vatêne, ey nuştêne. Zîndanê Amedî de, temamê zîndanan de xeylê çîyî virazîyayî. Xoveşnayîş, kiştiş, zulm û tedayêkî bîyî. Mi vat binusî. La çimê mi baş nêdîyêne.

Şima zafî warê îtîqatî de nusenê. Çira çîyêkê winayênî tercîh kenê?

Mi nuştişê xo yê verênî serra 80î de nuştî. Semedo ke mi çîyê dînî nuştêne, mi rê vatêne ke ena qet bena. Mi zî pêro eserê xo warê dînî de kerdî. Yanî mi waşt bimojnî ke kesê dîndarî zî wayîrê dewaya xo vejîyenê. Yew miftîyo ke Meletîye de bî, vato “hêfê Mela Mehemedî, hende alîm o, hevalê ê bêdînan o.” Na rey dima cû yew ci ra vano “miftî efendî biewne eserê ey ra, eserê ey dînî yo. Ti senî nê ra anakî vanê.” Dima cû miftîyî vato “wele mi şaşîtî kerda.” Na rey mi eserê dînî nuştêne ke wa fehm werte ra wedarîyo. Miletê ma xo ra girêdayeyê dînî yo.

Mamoste, şima seba ziwanê ma xizmeto gird kerd. Goreyê fikrê şima demê ameyoxî de ziwanê ma se beno?

Çewlîg ra zazayêk, seydayê ma bi kurmancî derse dayêne. Hevalê mi ma berdê uca. Wexto ke dersa ma qedîyayêne, ey vatêne “wele mi fam nêkerd. Seydayî se vat, mamosteyî se vat. Ti mi ra vace.” Bi kurmancî dersa ma dayêne. Melayo ke derse dayêne zaza bî û kurmancî derse dayêne. Zazakî çinbî. Yanî rewşa zazakî xeylê xirab a. Nê serranê peyênan tayê xebatê muhîmî yenê kerdene. No averşîyayîş merdimî zaf keyfweş keno. Bêguman no zaf çîyo şexsî yo û bes nîyo. Hêvî kena ke demê ameyoxî de ziwan zafêr yeno şuxilnayene. Derheqê azadîya ziwanî de têkoşîn girdêr beno. Şima xora zanê destpêkê zazakî hetê Xoceyê Xasî ra dest pêkerdo. Osman Efendîyî zî Sêwreg de mewlîd viraşto. Ê mi hîrêyin bî.  Yew zî mi şima rê tenê qala ci kerd. Eqîdeyê îmanî ser o mi nuştbî. Serra 1980î de mi bi kurmancî nuşt û serre dima bi zazakî nuşt. Xora helbestê mi zazakî yê. Unîversîteya Artuklî de tayê helbestê mi ameyî çapkerdene. Bawer kena ke nê xebatî şarê ma rê do feydedar bibê.

Mela Mehemedê Hezanî kam o?

Mela Mehemedê Hezanî serra 1938î de Amed de dewa Hezanî ya Licê de ame dinya. Verî dewa xo de dest pê perwerdeyî kerd. Dima medreseyan de wend. Serra 1969î de oncîna Hezan de dest pê melayîya fermî kerde. Nêzdîye 23 serran wezîfeyê xo kerd û serra 1992î de teqawut bî. Serra 2011î de ame tepiştene. Zîndanê Amedî de mend û 2014î de ame veradayene. Warê kirmanckî de xeylê xebatê rûmetinî ardî pêser. Bitaybetî tefsîrê Kuranî bala wendoxan anjeno.