Jenosîdê Dêrsimî ser o 87 serrî derbas bîyî. Hema zî dejê kalikanê xo xorîyanê zerrîya xo de hîs kenê. Hema zî qîrayîşê domanan û cinîyan goşanê dêrsiman de yo. Hema zî mêraswerê qetilkaran wayîrê nê jenosîdê gonînî vejîyenê. Hema zî destûr nêdanê ke dêrsimijî şînê xo pêgêrê. Rixmê hende belgeyan û şahîdan dewleta tirke jenosîdî reyde nêna têrî. Eksê ci nameyê “Tuncelî” ferz kena û “rûmetê” qetilkaran pawena. Hem kemalîstî hem zî îslamperestî nîjadperestîye kenê. Ê nobetdarîya netewe-dewlete kenê. Ma na hûmare de berê tarîxnas û cigêrayox Mehmet Bayrakî cena. Ey qalê Jenosîdê Dêrsimî û hişmendîya dewlete kerd.
Yeno zanayene ke dewleta tirke hertim propaganda kena ke dêrsimijan serra 1937î de sere wedarit û coka artêşa tirke dest pê hêrişî kerd. Bi şima şarê Dêrsimî rasta sere wedarit? Nêke ajandaya dewleta tirkan a nimitkî de hertim planê qetlîyam yan jenosîdî est bî?
Ez cade naye dîyar bikerî ke rîçikê prosesê Jenosîdê Dêrsimîyo ke serranê 1937-38an de qewimîya xeylê kan ê. Eke ma bi kilmî bivajê, Rojawanî serra 16. de reform û ronesansê xo ardbî ca, duştê Rojawanî de dewleta Osmanîyan deyax nêkerd û her ke şî apey şîye. Nêmeyê seserra 19. ê yewinî de dewleta Osmanîyan têgêrayîşê Tanzîmatî îlan kerd û hewl da ke dekewo rayîrê Rojawanî. Na çarçewa da bi serkêşîya efser û muşavîranê almanan artêşa newî awan kerde û bi nê hawayî kerd ke welatî modernîze bikero. Labelê dêranê protestanê ke merkezê ci Amerîka de yê û dêranê ke Îtalya de yê rê tebat nêkerdo ke înan şarê xo yo ke erdê Osmanîyan de ciwîyeno rê hetkarîye berê. Bi kilmî dewleta Osmanîyan xo nêda dewrî. Aye nêmeyê seserra 19. ê yewinî de bîla herêma Dêrsimî ra 40 elewî-kurdê ke komelî rê serkêşî kenê ver bi Rusçukî nefî kerdbî. Yewna zî goreyê têgêrayîşê Tanzîmatî mîyanê seserra 19. de ceza daye îdarekaranê Komîteya Xelasîya Kurd-Armenîyana ke Dêrsim de ronîyabî. Mabênê ronayoxanê na komîte de babîyê Seyîd Rizayi Seyîd Îbrahîm zî est bî. Xora nê semedî ra îdareyê Osmanîyan hertim hêrişê vera Dêrsimî de eştêne keyeyê Seyîd Îbrahîmî ser û dizdîye kerdêne.
Armancê Abdulhamîdê II. o sereke hemverê nemuslumanan afernayîşê şarê Osmanî û Îslamî bî. Mîyanê 5 endamanê Cemîyetê Îttîhat û Terakkîyo ke Abdulhamîdo II. wezîfe ra dûrî kerd de di kurdî est bî: Dr. Abdullah Cevdet Beg û Dr. Îshak Sukûtî Beg. Nê kurdan vera rejîmê îstîbdatî yewîya şaran pawitêne. Ê fikrîyêne ke şarî pîya eşkenê raver şêrê. La serra 1912yî de Kongreya Selanîkî de îdareyê Îttîhat û Terakkî bi temamî derbasê destê îslamperestanê tirkanê ke welatanê Balkan û Qafqasya ra ameyî û nasnameyê xo bedilna bî. Xora awanîya Îttîhat û Terakkî bingeyê îdeolojîkî yê polîtîkayanê tirkkerdiş, muslumankerdiş, pakkerdişê etnîkî-dînî û monotîpkerdişî eştbî. Îshak Sukûtî Begî serra 1912yî de dinyaya xo bedilnaye. Roşnvîrê kurdîyê sey Abdullah Cevdet, Îhsan Nurî Paşa dem bi dem na awanîya ra kewtî dûrî û derbasê rêxistinanê xo bîyî. Mabênê serranê 1901-1920an de 20 rêxistinê kurdan ê demokratîkî ronîyayî. Nê rêxistinan kêmî-zêde 15 rojname û kovarê ke nasnameyê kurdan kiriştêne weşanayî.
Ma no dem Mustafa Kemalî se kerdêne?
Ey zî Teşkîlatê Asayîşê Neteweyî de efserîya îstîxbaratî kerdêne. Mîsal nê semedî ra 3 reyî şîbî şaristanê Trablusgarbî yê Lîbya. Bi kilmî raporê ke bingeyê polîtîkayanê nikayênan anê pê, bi destê îdareyê Îttîhat û Terakkî ameyî amadekerdene. Nê raporî wextê kemalîstanê ke se ra 90yê kadroyanê ci îttîhatperestan ra yenê ware de ameyî caardene.
Coka serra 1915î de jenosîdanê armenî, suryanî û êzidîyanê kurdan, tesfîyeyê ruman ra dima dore ameye kurdanê batinîyanê ke bi di nasnameyanê xo duştê nasnameyê tirk-îslamî bîyî. Qetlîyamê Qoçkirî yê 1921î, têgêrayîşê roştbîyayîşê kurdan ê 1925î û qetlîyamanê Agirî-Zîlanî yê 1927-1930an ra tepîya dore amebî Dêrsim. Goreyê dayeyanê Xoybûnî mîyanê serranê 1925-1927an de hûmara kurdanê ke amebî qirkerdene fekafek 15 hezar bîye. Jenosîdê Dêrsimî de zî goreyê îstatîstîkanê tirkan ê fermîyan 13 hezar kurdî ameyî qirkerdene. La no îstatîstîk rast nîyo. Ez texmîn kena ke hema-hema 50 hezar kurdî ameyî qirkerdene.
Yanî dewleta tirke planê “Tuncelî” rew ra kerdo?
Destpêkê serranê 1930an de Raporê Dêrsimîyo ke hetê Fermandarîya Pêroyî ya Cendirmeyî ra amebî amadekerdene de Dêrsim senîn bêro panayene û kamcî eşîrî Rojawan de kotî rê bêrê nefîkerdene dîyar bîbî. Tewr zîyade metodê rijîyayîşê keyeyan û dewan zî bi broşurêkî amebî dîyarkerdene. Serra 1935î de wîlayetê “Tuncelî” ronîya. Serra 1936î de zî hema-hema çekê pêro eşîran ameyî komkerdene. Zafêrîya çekanê ke verê cû seba ke hemberê rûsan bişuxilîyê bi destê dewleta Osmanîyan dîyabî dêrsimijan, ameye komkerdene. Xora nameyê “Tuncelî” pêşnîyaza goştroşê Dêrsimî Abdullah Alpdoganî bîye.
Jenosîd de gelo çinbîyayîşê rêxistinêka ke şarî rê serkêşîye bikero û eşîran qanalîze bikero tesîrdar bîbî? Eke bibîyêne, kurdî serkewte bîyêne?
Kêmîya serkêşîye ra zîyade, cewherê perse no yo ke kurdanê ke Îttîhat û Terakkî ra bawer nêkerdêne, bi nameyê “Kuva-yi Mîllîye” kemalîstan ra bawer kerdêne. Mustafa Kemalî bîlasebeb serra 1919î de rayîrê xo nêaçarna hetê cografyaya Kurdistanî. Kongreya Erzîromî, Protokolê Amasya û Kongreya Sêwasî na babete de xeylêk nîşaneyan danê. Kongreya Sêwasî de bîla ajan û rojnamegero fransiz Madam Gûlî Mustafa Kemalî reyde yeno têhet û seba ke Anqara de pêvînayîş bikero pêkeno. Anqara de Madam Gûlî, Mustafa Kemalî bi meqamanê fransizan dano têhetameyene. Pêvînayîşî bi mabênkarîya Serekê Komîsyonê Karanê Teberî yê Fransa Mosyo Buyonî serra 1921î de peymana tirk û fransizan reyde qedîyayî. Dima ra destpêkê serra 1922yî de îngilizan reyde peymanêka nimitkî ameye îmzekerdene. Kurdê Çiyayê Kurdan (Kurtdagi) na peymane ser o hayîdar benê û meclîsê tirkan de broşurêkê/mektubêka bi nameyê “Talebê Çiyayê Kurdanijan” vila kenê. La kemalîstan na peymana nimitkî înkar kerda. Tewr zîyade 10ê sibata 1922yî de bingeyê “Kurdistanî rê Otonomî” de meclîsî rê pêşnîyaza qanûnî pêşkêş kerda û na pêşnîyaza qanûnî 10ê temmuza 1922yî de meclîs de roniştişêkê nimitkî de ameye qebûlkerdene. Labelê zabitnameyanê ke weşanîyayî de nê dide metnî çin ê û ê nêameyî weşanayene. Hem Mîsak-i Mîllî hem zî Qanûnê Bingeyî yê 1921î de heqê kurdanê ke yenê garantîkerdene, netîceya Qanûnê Bingeyî yê 1924î û Planê Islahatî yê Şarkî yê 1925î de ameyî xespkerdene. Serra 1926î de neteweperestanê kurdan nameyê Îsmet Paşayî rê hukmatê tirkan rê “memorandum” dabî. La no memorandum zî nêame caardene. Na hişmendîye û înkarkerdiş heta roja ewroyêne dewam kenê.
Yeno zanayene ke jenosîdê Dêrsimî de dewleta tirke xeylêk metodê lêşinî şuxilnayî. Na çarçewa de pêrênuştişê Wezîrê Karanê Zerreyî Şukru Kaya û Walî Abdullah Alpdoganî zî est ê. Uca de eşkera beno ke hukmatê tirkan Alpdoganî rê gazo axûyin amade kerdo. Şima na babete senîn ercnenê?
Îdareyê tirkan senî ke Têgêrayîşê Kurdan ê 1925î de fîloyê hewayî yê bi 16 terayan şuxilna, Agirî, Zîlan û Dêrsim de zî bombardumano hewayî kerd û gazo axûyin gurêna. Serekê Erkanê Pêroyî Mareşal Fevzî Çakmakî Mustafa Kemalo ke Dolmabahçe de bî rê telgrafêk şirawit û hişyar kerd ke Jenosîdê Dêrsimî bi serkewtiş qedîya. Mustafa Kemalî zî cewab ruşnayo û artêşa tirke pîroz kerda. Merkezê Xarpêtî de 40 hezar yewîyê leşkerî beşdarê pîrozkerdişê serkewtişî bîyî.
Eke Alîşêr bişîyêne Yewîya Sovyetan, netîceya jenosîdî zobînin bîyêne? Îdareyê Moskova polîtîka xo ya teberî de vurîyayîş kerdêne?
Ez qet bawer nêkena. Qetlîyamê 1925î de temsîlkarêk erşawîya Yewîya Sovyetan û netîceyêka başe nêgêrîyaye. Çike Sovyetan waştêne îdareyê kemalîstan binê bandora xo de bitepişê. Gama ke îdarekarê Partîya Komunîst a Tirkîya Deryayê Sîyayî de ameyî xeniqnayene, îdareyê Moskova zêde eleqedar nêbî. Yew zî ma zanê ke serra 1938î de key ke merkezê Xarpêtî de pîrozkerdiş qewimîya, ataşemîlîterê Yewîya Sovyetan beşdarê merasîmî bî.
Şima heta nika derheqê jenosîdê Dêrsimî û qetlîyamanê bînan de xeylêk raporî peyda kerdî. Nê raporan de kamcî nuqtayî balkêş ê?
Îradeyo ke verê cû “ma êyê ke ‘zo’ vatêne qir kerdî, nika dore ameye înanê ke ‘lo’ vanê” qisey kerdêne, tewr zêde herêma Dêrsimî ser o xeylêk kayî çerixnayî. Na babete de Planê Islahatî yê Şarkîyo ke mi reya verêne peyda kerd de tayê emareyî est ê. Bado tayê raporanê ke bi nimitkî ameyî amadekerdene de û Raporê Kurdano ke bi destê Îsmet Paşayî serra 1935î de ame amadekerdene de zî nîşaneyî est ê. Îsmet Paşa nê raporî de pêşnîyaz keno ke Erzîncano ke mîyanê Dêrsimî de yo “se beno wa bibo ganî merkezê tirkîye bibo”. Yewna zî Pisporê Etno-Polîtîka û Mişawîrê Asayîşê Şaristananê Rojhelatî Prof. Hasan Reşît Tankuto ke mi xeylêk raporê ci amade kerdî est o. Cigêrayîşê ey o nimitkî yo ke derheqê zazayan de yo nêameyo weşanayene, ewro bingeyê cereyanê “zazaperestîye” ano ware. Ma qetî naye xo vîr ra nêkerê ke aqilê dewlete planê nimitkî de îtîrafker û qebulker o, planê akerdeyî de zî “redker û înkarker” o.
Bi şima aqilê dewlete do Jenosîdê Dêrsimî reyde bêro têrî? Nêke her hukumat do na perse bi pelanê hêjîre nimitişî rê dewam bikero?
Ez cigêrayoxa ke tarîxê kurdan ê demê nêzdî wekinena ya û aqilê dewlete yê nimitkî bi xorî zana ya. Ez fikrîyena ke ganî dewlete maceraya demê nêzdî ya dejine reyde bêro têrî, sewbîna rayîrê vejîyayîşî çin o. Çike qanûnê xurtbîyayîşê tarîxî û komelkî qanûnanê bînan ra berz ê. Seke Tevfîk Fîkretî vat “Heq û raştîye serê pêro hezan de yê” û “sodirêkê her şewe est o”.
Mehmet Bayrak kam o?
Serra 1948î de qezaya Sarizî ya Kayserî de ame dinya. Heta unîversîte Kayserî de wend. Dima ra serra 1970î de Fakulteya Ziwan û Tarîx-Cografya ya Unîversîteya Anqara de wareyê turkolojî de mezun bî. Raver kultur û edebîyatê tirkan ser o cigêrayîşî kerdî. Bado derbasê kurdolojî bî. Derheqê kurdan û elewîyan de nêzdî 50 serrî yo cigêrayîşan keno û kitaban nuseno.
