Kurdistan bi seserrano mîyanê serdestanê tirk, ereb û farisan de ameyo letekerdene. Dewletanê nê şaranê serdestan kerd ke kurdan her tim bigêrê binê serdestîya xo. Na çarçewa de ziwan, kultur yanî estbîyayîşê kurdan ameyî înkarkerdene. Bêşik kurdî vera na polîtîkaya kolonîzekerdoxe bêveng nêmendî. Serkêşanê kurdan destur nêda ke mîyanê kurdan de “apatî” bivirazîyo. Her leteyê Kurdistanî de hem seserra XIX. de hem zî seserra XX. de tayê xoverdayîşê tesîrdarî qewimîyayî. Ma vajê Dêrsim de Seyîd Rizayî vera dîktatorîya Mustafa Kemalî ya qilêrine xover da. Yewna Başûrê Kurdistanî de Şêx Mahmut Berzencîyî vera serdestan serewedaritişêko avzel serûber kerdbî. Bêguman herêma Rojhelatê Kurdistanî de zî hemverê rejîmê şahî xoverdayîş qewimîya. Mîsal serekê eşîra Şîkakî Sîmko Axayî vera îqtîdarê Îranî têkoşîn kerdbî.
Rojhelatê Îranî de bitaybetî serranê Şerê Dinya yê II. de rewşe bedilîyaye. Welatanê sey Yewîya Sovyetan, Îngîlistan û Amerîka erdê Îranî mabênê xo de pare kerdbî. Rojhelatê Kurdistanî de Yewîya Sovyetan tevgerdar bîye. Na çarçewa de tayê eşîranê kurdan reyde zî têkilîyê pozîtîfî awan kerdî.
Komelaya Ciwanê Kurd
Nê mîyanî de kurdê Rojhelatê Kurdistanî alozîya Îranî ra feydedar bîyî, aktîvîteyê xo zêdînayî û peynî de teşrîna verêne 1942 de “Komelaya Ciwanê Kurd” awan kerde. Nê prosesî bêguman bala îdareyê Moskova antbî. Nê konteksî de tayê ajananê Yewîya Sovyetan bi Komelaya Ciwanê Kurd têkilîyê nêzdî viraştî. Îdareyê Sovyetan waştêne ke vera rejîmê şahî mîyanê kurdan de rêxistinbîyayîşî hêzdar bikero. Bi nê hawayî plan kerdêne ke Komela rê hetkarîye bikero. Labelê awanîya Komela nêecibnayêne. Mîyanê rêxistine de merdimanê sey Emîr Han Şerîfî, Emîr Esad, Karanî Axayî ca girewtbî.
Qazî Mihemed
Yewîya Sovyetan waşt ke kurdan bi hawayêkê profesyonelî têbigêrê. Na çarçewa de Mahabad de merdimêko xeylê qabîlîyetdar û şinasnaye estbî. Nameyê ci Qazî Mihemed bî. O mîyanê şarî de zaf ameyêne hezkerdene. Birastî keyeyê ey zî Mahabad de wayîrê cayêkê rûmetdarî bî. Mîsal pîyê Qazî Mihemedî Qazî Alîyî seba şarê kurdî têkoşîno balkêş kerdbî. Keyeyî de tradîsyonê “dadgerîye” estbî. Bêşik na rewşe bala îdareyê Moskova ante. Yewîya Sovyetan waşt ke Qazî Mihemed û birazayê ci Seyfî Qazî Komela de ca bigêrê. Netîce de Qazî Mihemed dekewt mîyanê Komela.
Partîya Demokrate ya Kurdistanê Îranî
Bernameyê Komela hewcedarîyanê Rojhelatê Kurdistanî zêde peyda nêkerdêne. Seba ke têkoşînê azadîye biameyêne xurtkerdene, rêxistina newî hewce kerdêne. Bi hetkarîya Yewîya Sovyetan Qazî Mihemed û nêzdî 100 rîsipîyî ameyî têhet. Înan nîqaş kerd û peynîye de tebaxe 1945 de Partîya Demokrate ya Kurdistanê Îranî (PDK-Îran) ronîyaye. Qazî Mihemed sey sereko yewin ê partî ame weçînitene.
Otonomî û ziwanê dayike
Bernameyê PDK-Îranî 8 maddeyan ra ameyêne ware. Tayê maddeyî seba ameyoxê kurdan xeylê girîng bîyî. Ma vajê maddeya yewine de nusîyeno ke şaro kurd ê Îranî xebatanê xo yê herêmî ganî bixo îdare bikero û mîyanê sînoranê Îranî de wayîrê heqê otonomî bibo. Maddeya dideyine de yeno vatene ke ganî kurdî wayîrê heqê perwerdeyê ziwanê dayike bibê û herranê kurdan de ziwanê kurdî ziwano fermî bibo. Maddeya çarine de nusîyeno ke ganî wezîfedarê dewlete mîyanê şarê herême de bêrê weçînitene. Maddeya pancine mabênê dewij û axayan de peymanêke formule kena. Ganî na peymanêke hem ameyoxê dewijan hem zî axayan garantî bikera. Bernameyê partî de çîyo ke xeylê bale anjeno maddeya heştin a. Goreyê na madde ganî pêro şarî bi azadî tewrê polîtîka bibê.
Mela Mistafa Barzanî
Merdim eşkeno bivîno ke bernameyê partî de statuyêko huqûqî formule beno. Tebîî rejîmê şahî nêwaştêne statuyêkê winayênî qebul bikero. Qazî Mihemed û embazê ci qerardar bîyî. Na çarçewa de mîyanê şarî de xebatê rêxistinbîyayîşî zêdînayî. Aşma teşrîna verêna 1945î de serekê barzanîyan Mela Mistafa Barzanî û nêzdî 1000 merdimê ci yê çekdarî Şino ra dekewtî Rojhelatê Kurdistanî. Mistafa Barzanîyî waşt têkoşînê Qazî Mihemedî pîl bikero. No dem îdareyê Moskova pê Mistafa Barzanîyî pêvînayîşêk kerd û ci rê pêşnîyaz kerd de goreyê fermananê Qazî Mihemedî têbigêro. Mistafa Barzanîyî no waştiş qebul kerd.
Komara Kurdistanî
Teşrîna peyêne û kanûne 1945î de êdî mîyanê şarê Rojhelatê Kurdistanî de têkoşîn pîl bî. Labelê tayê eşîrî durî mendî. Mîsal eşîran sey Mamaş, Mangur û Dehbokrî paştî nêdaye. Duştê înan eşîran sey Şîkak, Herkî û Celalî paştî daye têkoşînî. Nê mîyanî de 15ê kanûna 1945î de Mahabad de kombîyayîşêko gird û muhîm virazîya. Serekê eşîran, temsîlkarê PDK-Îranî, Mela Mistafa Barzanî û hîrê ofîserê Yewîya Sovyetan tewrê nê kombîyayîşî bîyî. Uca de Hukmatê Şarî yê Kurdî îlan bî. Dima ra seba awankerdişê Komara Kurdistanî xebatan dewam kerd. Nê konteksî de xeylêk çimeyanê tarîxî de nusîyeno ke 22ê çeleyê 1946î de Komara Kurdistanî ronîyaye. Tayê çimeyan de sey “Komara Mahabadî” derbas bena. No pênaskerdiş binîqaş o û hetê çend cigêrayoxan ra yeno rexnekerdene. Qazî Mihemed sey serekkomarê Komara Kurdistanî weçînîya. Paytextê Komare zî Mahabad bî.
Peynîya Komare
Çi heyf ke emrê Komara Kurdistanî zêde derg nêbî. Hem Yewîya Sovyetan hem zî eşîranê kurdan îdareyê Qazî Mihemedî têna ca verda. Netîce de Qazî Mihemed, Seyfî Qazî û Sadr Qazî 30ê adara 1947î de Rasteyê Çarçira de ameyî dardekerdene.
