Emrê dinya mîyanê şeş û hêşt mîlyaran serrî de ya û destpêka xo ra nat zî ha evolusyon bena. Prosesê evolusyonê de sey felaketanê îklîmî, nêweşîyanê coreyî, xela, problemanê cugehî û sewbîna çîyî zaf reyan qewimîyayî do zî biqewimîyî. Kê ke wayîrê hişwerî û zanayişê evolusyonî bîyî kê no tewir bîyayişanê normal vênênî. Qewiyayişê no çîyan sey qanunê yo, çîyî ke nêpawiyayeyî û deraseyî nîyî, xora qewimîyayişê înan ra xelas zî çîn a. No qewimîyayişanê ra tayê dinya de benî sebebê bedelîyayişanê radîkalî. Ma însanî cînsê xo zî deyndarê no hawa yew qewimîyayişê îklîmî ye.
Dinya de verî cû sey însanî gandar çînî bî. 70 mîlyon serrî verî dinya de hetê îklîmî ra bedelîyayişêko radîkalî virazîyêno, netîceyî no bedelîyayişê sey dînazoran û gelek cînsê bînî vîn benî la prîmatî; cînso ke tewr kalikê însanî sifteyîn hesibîyêno, vejîyêno orte. Nayê ra pozîtîfeyê û negatîfeyê netîceyî no bedelîyayişan goreyê cînsanî vurrîyêno no semed ra netîceyanê bedelîyayişan teyna negatîf vênayiş problemîn o.
Prosesê evolusyonî de hata verî peydabîyayişê û zêdebîyayişê cînsê Homo Sapiensî seyîrê evolusyonî naturel û xo bi zo bîyênî. Labêla Homo Sapiensê ke dinya de peyda bî, dest bi mudaxaleyê hukimkerdişê dinya kerdî, waştî ke aye dekewo bînê hukimê xo nayê ra seyîrê naturelê evolusyonî xerepna û lezgînîya bedelîyayişanê radîkalî zêdinayî. Bitaybetî zî hîrî sey serrîyanê peyên de, kapitalizmê ke bî sîstema dinya, mudaxaleyî însanî ser o kontrolkerdişê xoza de zaf hetan ra zêdiya û gelek giran bî. Netîceyî ney de xoza de taxrîbato pil virazîya. Rîdî no taxrîbatî ra zaf felaketê radîkalî estê ke ha pawênî însan û gandaranê bînanî. Çend aşmî yo ke însanê dinya pêro pîya bi nameyê Corana Vîrus ha felaketek ciwîyênî.
Çend aşmî ra verî hewa verîn Çînî de bi nameyê Vîrusê Coranayî nêweşîyêka coreyîya neweyî vejîya orte û dima ra zî hima hima vilayî heme dinyayî bîyî.
Dinya de şok viraştî û bîyî sedemê gelek krîzan sey tibî, ekonomîk, sosyal… Pergala zemanê welatanê dinya, cuya rojanê û têkilîya însanan û ekonomî rijnayî û bedelnayî. Hetê ekonomî ra krîzek gird viraşto; gelek însanî bê karî mendî; zafanê însanî Coranayî ra nîyî tersênî ke vêşanî ra bimirî, zafanê kargehî padiyayî. Rêbenîya tibê, ê hende vatênî tibî averî şîya la tipa heme welatanê dinya hata nika zî nêşêya na nêweşî ra darû û aşî biveynî. Hezaranî însan bîyî nêweşî, zafanê înan zî merdî… Însanî nêşênî keyeyanê xo ra bivejî ha mîyanê nêdîyarî de bi ters û endîşan pawênî. Bedelîyayîşê ke Vîrusê Coranayî viraştî, a ke bi temamî qediyayî, encaxî o wext ma bişî netîceyanê aye bi zelalî biveynî. Labêla hawa ke vajîyêno hem “dinya hînî sey dinya verî nêbeno” hem zî semeda feqiran Coranaya raştîkînî, na Coranayî ra dima dest pê bikero.
Sey evolusyono çerxkî û averberdî di tewirî ekolê evolusyonî estî. Goreyê averberdî dinya û cuyî tim her hetê tewr başî û rindî ra şona, goreyê çerxkî zî dinya û cuyî her vîstî îhtîmal esto ke newe ra bibo sifirî û biageyro destpêkî. Mamosteyek mi, dersêkê xo de vatibi, “dinya encax bişo bi felaketêka radîkalî biageyro destpêka xo”.
Gelo Corana Vîrus bişo dinya bedelîyayişêko radîkalî bivirazo? Gelo semeda ke potansîyel û qudretê Vîrusê Corana esta ke dinya biageyrîno destpêka xo?
Slavoj Zîzek nuşteyêke xo de vatibi “na çoreyî bibo sedemê peynî amêyişê kapitalîzm û sîstemê dinya bibo kominîzm”. Sebaretê no tesbîtê Zîzek mûqaşeyî hama zî ha dewam kenî…
Goreyê mi, hem qudretê Vîrusê Coranayî çîn o ke dinya biageyrîno destpêka xo hem zî nêşo dinya de bedelîyayişêko radîkalî bivirazo. Çimkî çoreya Vîrusê Coranayî de amêya kontrolkerdiş; eka na çoreyî pêtêr xidarêr bîyanî nika zî hama Çînî de dewam kerdênî, dinya de rîdî averkewtişê tibî ra ma şîyênî bivajî ke tibê na nêweşî ra derman biveyno la eka derman nêşo bêro vênayişê zî bîyolojîye însanî adepteyî na nêweşî bibo; na nêweşî ê hende biqudret nîya ke bişo cînsê însanî çîn bikero.
Labêla her gamî îhtîmal esto ke no tewir bîyayiş biqewimîyî. Vîrusê Coranayî bêro kontrolkerdişê la eka ma wina bikerî û xo raşt nêkerî mêşt û borî felaketê hîna gird ha ma pawênî. Ma Vîrusê Coranayî ra nêtersî ma Germîya Globalî, tivinganê nukleran ra bitersî…
Xelasîya ma çi netîceyî sewbîna bobelatan çi zî ê Vîrusê Coranayî çiqas giran û xidar benî wa bibi ganî ma heswerîya ciwîyayişê her tim berz û geş bikî, fekverranêdayişê hiwîyayiş, reqisnayiş; dans û govendkerdişê û dinya de înşakerdiş û tayînkerdişê qanunê etîko qaînatî û etîkê kaosî de yo. Teyna etîkê qaînatî bes nîyo ganî ma etîkê kaosî zî înşa bikerî. Wexto ke ma no etîk înşakerdişê tersî û endîşeyî xo rê xoverî çareser benî. Xora çayo ke tê de etîk çîn o ewca de ters û endîşe estî. Nayê ra ma ganî hewna biageyrî Kant serî. Etîkê ku bi temamî edelatî înşa bikero. Etîkê ke teyna heqê însan nîyî etîko heqê heme û gandaran û çîyanê bînan zî bisevekno. Etîko ke hişwerîya barkerdişê û redkerdişê îhtîyacê xo ra zêde nêgirewtiş dano ma.
Edebîyat û sînema de bi nameyê zanisto viraşte beşek virazîyayo. Zafanê teorîye kompleyê qewiyayişê felaketê îklîmî, xozayî, cugehî romanan û filmanê no beşî rê benî babetî. Mavajîm ke senaryoya tewr tersnak û xirabe qewimîya, dewlatî kontrolê xo vîn kerdê, kaos vejîyayo, “însan bîyî vergê însanî”, însan yewbînî qir kenî… Ters û endîşeyê no hawa senaryoyan binhişê heme însanan de estê. Strukturê zanisto viraşte de zî no ters û endîşe estî û o xo ser tîya ra awan keno. Corana Vîrusê na tersî û endîşeyî kerdî şenberî, tîya ra pey însanî hina zaf bitersî û bibî paranoyakî. Gelo no berheman de etîkê kaosî çiqas esto, amêyo tayînkerdiş? Hata nika no tewir berheman de mi qe îmareyê etîkê kaosî nêdî, heminê înan de xelaskarêk estibi. Ganî Vîrusê Coranayî ra dima hînî herînda xelaskaranî etîkê kaosî bigîro. Etîkê kaosî tîya ra xo dest bi tayînkerdişê bikero.
Her çî ra verî ma etîko qanîatî; edealetbîyayişê cuya xo de înşa bikerî. Herkes xo ra mesulîyetdar o: Beno ke “cuya xelet raşt nêna ciwîyayiş” la ma teyna serê xo bî zî ganî ma fek ciwîyayişê cuya raştî- etîkî ra ver ra nêdî.
