Tarîxê utî şono heta seserra 17’inan. O çaxî ra nata însanî qeybî kincanê xo rast bikerê kincan utî kenê. A çaxî siyê giranî ke kerdê sûrî qeybî utîkerdişî şixulnayêne. Dima ra hesin şixulnayî.
Amerîka ra Henry Seely serra 1882’î de utîya ke bi elektrîk xebetêna îcat kerd.
Utîya bi agir/komir xebetîyayêne zî bibî. Hesinêk zey embarî, agir kerdêne zerey ci, binê cay bîne germ û bi eno awa kincan utî kerdêne. Milê înan darîn bî ke destê însanan nêveyşo.
Tam kamco serre bî nîno mi vîr la serranê 1980’an de dewey ma de zî merdimê ke utîya ci bibî, estbî. Utîya bi agir/komîr şixulêna şixulnayêne. Şarî vatê “Cilê ê her raşt ê, utîkerdeyê”. Dew de tenî utîya ê bibî. Dima ra elektrîk hame, teknolojî raver şî, hendî dewan de zî malê teknolojîk bî zehf û utî zî kewt dewan.
Perse ene ya: Pîrekêke hewte de çende hebî cilan utî kena? 1, 5, 10, 20 perçe, çende perçeyan? Mêrdeyke hewte de çende pantolon û tîşortan/gomlekan keno pîs û pîrekey ci înan şona û utî kena? Helbet şitiş bi makîneyanê cilan beno, la utîkerdin helbet bi dest.
Ma ke bajarêke germ de jiyaney xo dewam kenê helbet ma zehf areq danê û ma mecbûr manenê her roj cilanê xo bibedelnê. Bifikirê hewte de ma 7 hebî tîşort/gomlekan bibedelnê, 2-3 pantolonan zî bibedelnê bi rehetî hûmare resena 10’an. Ma vajê hewte de 10 kincî, aşmêk de benê dewrê 40 cilî ke ma vecenê û îhtîhacî utîkerdişê înan yeno meydan. Ma na bihesebnê, serêke de dewrê 520 kincî yenê utîkerdiş.
Kam utî keno? Îstîsnay nê têde pîrekî utî kenê. Ê pîrekê ke ma qîmetê înan nêzanê. Ê mi bi xo, ma zewacê xo de 15 serrî temam kerd, derbasî 16’an benê. Bifikirê ke 15 seran de çende kincî hameyî utîkerdiş… Ger hesabê ma rast bo û zeg ma va, ma hewte de 10 cilan hesab bikerê 15 serran de humare vecina meydan: 7800 hebî kincê utîkerdeyî. Erê 15 serran de 7800 hebî kincî hameyî utîkerdiş. Îstîsta nê têde heme pîrekey mi utî kerda. Kince xo û ê tûtan zî ma bikerê ser, bawnê çiqa kedêka pîle vecêna meydan.
Baş o, ma mêrdey çiqa hayî ro na mesela estê? Sifir… Îstîsna nê tede, ma hayî ro mesela çiniyê û ma qîmet zî nêdanê na kede. Halbûkî kedêke pîlewa ê pîrekî danê.
Ez bi xo serê nameyê xo de vaja ke ez qîmetêke pîle dana na kede û ez sipasî pîrekey xo kena ke heta enka endêke kede dawa mi.
Enka meselaya “Peymana Stenbolî” rojeva Tirkîya de wa. Na peymane qeybî pîrekan hamiya viraştişî, la hukmatê Tirkîya na peymane betal kerd. Pîrekî zî wazenê peymane bipawê, peymane dewam bikero.
Ma tenî meseleya utî ra bawnê dinya ra gere ma qedrê pîrekan bizanin. Ma tenî eno het ra bawnê mesela ra zî gere ma wayîr ro “Peymana Stenbolî” zî vecê, ma wayîr ro kedey pîrekan zî vecê û ma qîmet bidê înan.
Erê utî bi xo, bi gewdew xo qickeka la bi tesîr û kedey xo çîkew qickek niya. Sipas qeybî heme pîrekan rê ke kincanê ma utî kenê û kedêke pîle danê ma.
