Bi pêşketina desthilatdariya serdest a mêran ku di bin maskeya şaristaniyê de pêk hatiye, hevsengiya civakî têk çûye. Vê têkçûnê ji bo jin û zarokan her roja ku derbas dibe hîn kurtir dibe. Yên bindest her tim li dijî vê îstismarê têkoşiyane û rewşenbîr û fîlozofan, pêşengên civakê hewldanên mezin kirine da ku avahiyên civakî li ser bingeh û pergalek saxlem ji nû ve ava bikin. Lê belê, ji ber ku pergala serdest a mêran bi xwezayî li ser desteserkirin û tundûtûjiyê ava bûye, serdestiya xwe bikaranîna kirêt a li ser civakê di bin maskeya maf, qanûn û edaletê de bêtir rewa dike. Wekî dojehê ye ku xwe wekî milyaketek veşartiye, ew bûye xwînmijê civakê û îro, beşa ku herî zêde li ser demokrasî, qanûn û edaletê diaxive ew in…
25ê Mijdarê Roja Têkoşîna li dijî Tundiya li Jinan a Navneteweyî ye. Armanca vê rojê ew e ku hişyariyê li ser mijara girîng a tundiya li dijî jinan ku diyardeyeke aloz, bi êş û mixabin berbelav e ji holê rake. Tevî mezinahiya vê pirsgirêkê, gelek doz ji ber tirs, şerm, an jî bêdelîliya kesên ku ji ber tundiyê hatine kuştin ku wan ragihînin, ji civakê veşartî dimînin. Ev bêdengî çerxa xerab a tundiyê didomîne û guhertina rastîn asteng dike.
Tundûtûjiya li dijî jinan ne tenê bi çandek an herêmek taybet ve sînordar e. Ew encama normên civakî yên çewt û têgihiştinên newekhev e, ku xwe bi awayên cur bi cur nîşan didin ji îstismara fizîkî, devkî û psîkolojîk bigire heta tundiya aborî û zayendî. Tundûtûjî pir caran dibe amûrek kontrol û zordariyê, jinan ji hesta ewlehî û baweriya bixwe bêpar dihêle. Tundûtûjiya li dijî jinan pirsgirêkek cîhanî ye û hîn jî heye. Ew bandorê li jinan dike bêyî ku nijad, etnîsîte, rewşa civakî, dewlemendî yan jî eslê xwe cuda bikin. Li gorî raporên NYê ji sê jinan yek jê herî kêm carekê rastî tundiya fizîkî yan jî zayendî hatiye.
Mixabin, civak, hêzên ewlehiyê û siyasetmedar, tundûtûjiya li dijî jinan wekî ‘meseleyeke malbatî’, beşek ji ‘çandê’ yan ‘kevneşopiyê’ dibînin, ne wekî sûcekî rastîn.
Di heman demê de, civak pirî caran qurbanan şermezar dike ne sûcdaran. Baweriya wan ew e ku jin bi awayekî ‘layiqê’ wê ne an jî ‘tehrîk’ li ser êriş an tundûtûjiya navmalî dikin. Ev yek jinan neçar dike ku bêdeng bimînin. Mixabin ji ber qebûlkirina pirsgirêka xwe tê wateya ku bibin mijara şermezarkirinê. Bêdengiya giştî li dora sûcan atmosferek bêcezatiyê diafirîne.
Tundûtûjî li seranserê cîhanê ji penceşêr, malarya, qezayên trafîkê û şeran bi hev re bêtir jinên di navbera 15 û 44 salî de dikuje. Li gorî raporeke Neteweyên Yekbûyî (NY), tê payîn ku hejmara jin û keçên ku bi zanebûn li çaraliyê cîhanê, salên 2024-2025an, hatine kuştin digihîje nêzîkî 89,000an, ku ev rêjeya herî bilind a 20 salan e. Ji sedî pêncî û pênc ji van jinan, an jî bi qasî 48 hezar û 800, ji hêla hevjîn an endamên malbata xwe ve hatine kuştin, ev tê vê wateyê ku rojane bi navînî 133 jin an keç ji ber tundiya navmalî dimirin. Her çend Amerîka di nav herêmên ku rêjeyên herî bilind ên kuştina jinan lê hene de be jî, ev rêje bi gelemperî bi rêjeyên tundiya kujer a li welatên cîhanê re li hev tên.
Erka exlaqî ya her civaka şaristanî ew e ku li kêleka her keç û jineke ku rastî tundûtûjiyê hatiye, raweste. Divê civak hawirdorên zelal û ewle biafirîne (li malê, li kar û li qadên giştî) da ku kesên rizgarbûyî bigihîjin alîkarî û piştgiriya profesyonel û ragihandina bûyerên bi vî rengî teşwîq bike.
Di dîroka civakê de, beşên civakê yên herî pêşeng, çalak, siyasî, fedakar, wêrek û zindî, lê di heman demê de yên herî bindest, rastî hewldanên qelskirina îradeya wan hatine, rastî tundî, tacîz û polîtîkayên tecawizê hatine, ji siyasetê hatine dûrxistin, ji wan ditirsin, tên tirsandin û tên kuştin, jin in, ku ji nasnameya xwe ya jin derdikevin. Jin, ku bi hezaran salan li vê dualîteyê tehemûl kirine û gihîştine vê astê, îro jî neçar in ku bi êrişên mezin re rû bi rû bimînin. Bi hezaran jin hene, em wan nas bikin an nenasin, ku di tevahiya dîrokê de bi jiyana xwe ji bo têkoşîna xwe bedel dane. Ev têkoşîna ku em îro dimeşînin bi saya mîrateya ku van jinan ji me re hiştine bi pêş dikeve û mezin dibe. Herwiha bi zelalî diyar e ku jin di tevahiya dîrokê de pêşengên de hemû şoreşan bûne. Edalet, bêtirsî, fedakarî û vekirîbûna jinan ji bo guhertin û nûjeniyê di civakê de bûye çirûska ku hemû şoreşan pêdixe. Ji ber vê yekê pergala serdest a mêran, ji dîrokê heta roja îro, her gav hêrsek mezin li hember jinan hildaye û bi berdewamî polîtîkayên tirsandinê li dijî van pêk aniye.
Tundûtûjiya li dijî jinan di civaka nûjen de birîneke kûr e, lê ew ne hukmê mirinê ye. Guherîna civakî bi diyaloga vekirî, çalakiya hevbeş û berpirsiyariya exlaqî ya her yek ji me ji bo afirandina hawirdorek wekhev û ewle dest pê dike.
Tenê bi hev re em dikarin pêşerojek biafirînin ku her jin dikare bi azadî û ewlehî bijî.
