Pirtûka Dayê Koban, a nivîskar Xecê Rêdûr ku ji Weşanxaneya Aryenê derketiye rastiya gelê kurd bi metaforên ku bi bikaranîn balê dikişîne ser xwe. “Dayê Komban” vegotina  bi sembolîzma xwe ya kûr, têkoşîna gelê kurd ji bo hebûn, azadî û nasnameyê bi awayekî felsefî û siyasî tîne ziman. Dagirkirina Kurdistanê, wekî trawmayeke ontolojîk û çandî, di navenda narratîvê de ye, lê ev trawma ne dawiya çîrokê ye. Felsefeya azadiyê, bi rêya berxwedana kolektîf û rêveberiya jinê, vê wêraniyê vediguherîne hêviyê. Dayê Koban, wekî sembola jinê ya avaker, ne tenê li dijî dagirkeriyê têdikoşe, bingeha civakeke xweser, wekhev û çandparêz jî datîne. Apê di xewnê de, wekî ruhê berxwedanê, nîşan dide ku têkoşîn ne tenê ya nifşên niha ye, lê mîrasek e ku ji rabirdûyê tê û ji bo dahatûyê tê parastin. Ev berhem, bi rêya sembolîzma xwe, bangek e ji bo yekbûna civakê: Zarok, ciwan, jin, mêr û nifşên berê, hemû bi hev re, ji bo avakirina pêşerojeke azad têdikoşin. Rêveberiya jinê, wekî hêzeke bingehîn, di vê têkoşînê de roleke navendî dilîze, û apê di xewnê de, wekî sembola dîrokê, hêviya rizgariyê di nav dilê civakê de zindî dihêle.

Nivîskar Xecê Rêdûr di “Dayê Koban” rewşa gel û welatekî vedibêje. Bi taybetî jî bi metaforên ku bi kar aniye herikîna pirtûk mijara wê bi tehm çêş dike.  Li ser bajarê Kobanê ku ji pirtûkê re bûye mijar Xecê Rêdûr ev tişt anî ziman: “Bajarê Kobanê, di pirtûkê de, wekî mîkrokosmosekî Kurdistanê tê xuyakirin. Wêraniya bajêr, ne tenê hilweşîna fizîkî ya ji ber şer û dagirkeriyê nîşan dide, lê di heman demê de êrişeke sîstematîk e li ser hebûna çand, ziman û dîrokî ya gelê kurd. Dagirkerî, di vê çarçoveyê de, wekî hêzeke kolonyalîst tê dîtin ku armanca wê tunekirina nasnameya neteweyî ya kurdan e. Ev êriş, bi rêya qirkirina çandî (kulturocîd) û tunekirina zimanê kurdî, hewl dide bingeha ontolojîk a gelê kurd ji holê rabike. Kobanê, wekî sembola dilê Kurdistanê, di bin vê êşa kolektîf de diqîre, lê herwiha wekî qadeke berxwedanê jî derdikeve pêş.”

Felsefî, dagirkerî di pirtûkê de wekî hêzeke neyînî tê temsîlkirin ku kaosê diafirîne û yekparebûna kurdan a civakî parçe dike. Xecê Rêdûr di vî warî de got: “Ev têgih, bi têkiliya xwe ya bi felsefeya Hegelî re, dikare wekî diyalektîka “xwedî û kole” bê şîrovekirin: dagirker wekî hêza desthilatdar, hewl dide gelê kurd di rewşeke bindestiyê de bihêle, lê ev bindestî ne tenê fizîkî ye, lê hişmendî û çandî ye jî. Lê belê, Kobanê, her çend wêran be jî, qada berxwedanê ye, û ev berxwedan ne tenê reaksiyoneke leşkerî ye, tevgereke felsefî ye ku hebûna kurdî ji nû ve pênase dike.”

Qirkirina çand û zimanî, wekî amûrên sereke yên dagirkeriyê, di pirtûkê de bi awayekî zelal tên destnîşankirin. Li ser ziman jî Xecê Rêdûr wiha got: “zimanê kurdî, wekî stûna nasnameya neteweyî, di bin êrişên sîstematîk de ye; tunekirina wî, armanca wî qutkirina têkiliya bi dîrok û çandê re ye. Ev êş, di pirtûkê de, bi rêya sembolîzma Kobanê û têkoşîna karakteran tê vegotin, lê ev trawma di heman demê de bingeha berxwedanê ye. Dagirkerî, her çend hewl dide kurdan di nav bêdengiyeke ontolojîk de bihêle jî, bi berxwedana kolektîf têk diçe.”

Ji bindestiyê ber bi xweseriyê

Felsefeya azadiyê, di navenda pirtûka Dayê Koban de, wekî hêzeke diyalektîk derdikeve pêş: Li hemberî wêraniya dagirkeriyê, hêza afirîner a gelê kurd bi berxwedanê tê holê. Xecê Rêdûr diyar kir ku azadî, di vê naratîvê de, ne tenê rakirina zincîrên dagirkeriyê, lê ji nû ve avakirina nasnameyeke kolektîf e ku li ser çand, ziman û dîrokê ava dibe. Xecê Rêdûr, da zanîn ku ev têgih, bi têkiliya xwe ya bi felsefeya Rousseau re, wekî “xwe-rêveberiya civakî” tê dîtin: Azadî, ne tenê azadiya ji derve ye, lê azadiya hundirîn e ku bi xweseriya civakî tê bidestxistin. Xecê Rêdûr ev tişt got:“Dayê Koban, wekî lehengê sereke, vê felsefeyê bi xwe re tîne jiyanê. Ew, wekî sembola îradeya polîtîk, ne tenê li dijî dagirkeriyê têdikoşe, lê bingeha civakeke nû jî datîne. Ev civak, li ser prensîbên wekhevî, yekbûn û berxwedanê tê avakirin. Azadî, di pirtûkê de, ne xeyaleke utopîk, armanceke pratîk e ku bi rêya têkoşîna kolektîf tê bidestxistin. Çavzeytûn û Alan, wekî zarokên ku bi alîkariya Dayê Koban têdikoşin, temsîla nifşên nû ne ku vê felsefeyê di dilê xwe de hildigirin. Ev têkoşîn, bi têgiha “berxwedana ekzîstansîyal” a Sartre re têkildar e: Berxwedana gelê kurd, di pirtûkê de, tevgereke felsefî ye ku hebûna xwe ji nû ve pênase dike û li dijî tunekirina dagirkeriyê disekine.”

Rêveberiya jinan

Xecê Rêdûr di berhema xwe de balê dikişîne ser rola jinê, bi taybetî bi karakterê “Dayê Koban”, wekî hêzeke bingehîn a rêveberiyê û avadaniyê tê destnîşankirin. Di vî warî de jî Xecê Rêdûr wiha got: “Jin, di pirtûkê de, wekî subjekta dîrokî û felsefî tê xuyakirin ku di nav kaosê de nîzama civakî diafirîne. Dayê Koban, bi navê xwe yê sembolîk, temsîla jinê ye ku ji wêraniyê hêviyê diafirîne, ji bindestiyê azadiyê dertîne, û ji parçebûnê yekbûnê saz dike. Ev rol, bi têkiliya xwe ya bi felsefeya femînîst a ekolojîk û xwe-rêveber re, modeleke alternatîf pêşkêş dike; rêveberiyeke ku li ser wekhevî, hevkarî û têkoşîna kolektîf hatiye sazkirin. Dayê Koban, bi felsefeya xwe ya ku li ser yekbûn û afirîneriyê ava bûye, rêveberiya civakekê dike ku di bin êrişên dagirkeriyê de ye. Ev rêveberî, li dijî hiyerarşiyên kevneşop ên desthilatdariyê, modeleke demokratîk û wekhevîxwaz pêşkêş dike. Jin, wekî hêza avaker, ne tenê wêraniyê ji nû ve ava dike, lê bingeha civakeke xweser û çandparêz jî datîne. Çavzeytûn û Alan, wekî nifşên nû, di bin rêveberiya jinê de mezin dibin û nasnameya xwe ya kurdî ji nû ve keşif dikin, ku ev yek nîşan dide ku rêveberiya jinê ne tenê têkoşîneke demkî ye, ew mîrateyeke polîtîk û çandî ye ji bo pêşerojê.”

Sembola Apê di xewnê de

Beşa der barê apê ku Alan û Çavzeytûn di xewna xwe de dibîne, di pirtûkê de sembolîzmeke kûr a felsefî û siyasî digire. Li ser vê mijarê jî Xecê Rêdûr ev tişt got: “Apê, ku di şûşeyekê de hepsî ye, wekî temsîla ruhê berxwedanê yê gelê kurd tê dîtin, ku her çend di bin zordariya dagirkeriyê de asê maye, lê hê jî zindî ye û hêviya rizgariyê di nav xwe de dihewîne. Xewn, di wêjeya felsefî de, bi gelemperî wekî qada hişmendiya kolektîf an cîhekî tê dîtin ku rastiyên kûr ên giyanî û polîtîk tên xuyakirin. Apê di xewnê de, bi peyama xwe ya ku Alan û Çavzeytûn divê Dayê Koban bibînin, wekî sembola dîroka berxwedana kurdan derdikeve pêş. Ew, dibe ku temsîla nifşên berê be ku di bin zilmê de têkoşiyane, lê hêza xwe ya manewî gihandine nifşên nû. Şûşeya ku ap tê de hepsî ye, metaforeke zelal a zordariya dagirkeriyê ye. Ev şûşe, wekî sembola zincîrên kolonyalîzmê, nîşan dide ku ruhê berxwedanê, her çend di bin zextê de be jî, nayê tunekirin. Peyama apê, ku Alan û Çavzeytûn divê Dayê Koban bibînin, nîşana rêberiya jinê ye di têkoşîna azadiyê de. Dayê Koban, wekî hêza rêveber û afirîner, dibe navgîna rizgariya vî ruhê hepsî. Rizgariya apê piştî rizgariya welat, têkiliya di navbera azadiya kesan û kolektîf de nîşan dide. Azadiya welat, azadiya hemû endamên civakê dihewîne, û ap, wekî sembola dîrokê, bi rizgariya Kobanê re ji nû ve zindî dibe.”

Dema em bala xwe didinê ev sembolîzm, bi têkiliya xwe ya bi felsefeya Carl Jung re, dikare wekî “arketîpa pîrê aqilmend” (wise old man) bê şîrovekirin. Bi domdarî li ser vê sembole Xecê Rêdûr wiha got: “Ap, di xewna zarokan de, wekî rêberekî giyanî derdikeve pêş, ku zanîn û hêza dîrokî ya gelê kurd temsîl dike. Hepsbûna wî di şûşeyê de, rewşa bindestiyê ya gelê kurd nîşan dide, lê peyama wî ya ku divê Dayê Koban bê dîtin, hêviya rizgariyê û rola jinê wekî hêza sereke ya vê rizgariyê ronî dike. Ev xewn, di heman demê de, nîşana yekbûna nifşan e; nifşên berê (ap) û nifşên nû (Çavzeytûn û Alan) bi rêberiya jinê (Dayê Koban) ji bo armanceke hevpar têne ba hev.”

Sembola Kobanê, Jin û Zarokan

Kobanê, wekî sembola dilê Kurdistanê, di pirtûkê de cîhekî navendî digire. Xecê Rêdûr li ser vê yekê jî ev tişt got: “Wêraniya bajêr, metaforeke trawmayeke kolektîf e, lê di heman demê de bingeha hêviyê ye. Dayê Koban, wekî jinê, vê wêraniyê vediguherîne hêviyê; ew, bi rêveberiya xwe, ne tenê bajarê Kobanê, lê ruhê gelê kurd jî ji nû ve ava dike. Çavzeytûn û Alan, wekî temsîla nifşên nû, di bin rêberiya Dayê Koban de nasnameya xwe ya kurdî ji nû ve keşif dikin, û apê di xewnê de, wekî sembola dîrokê, têkiliya di navbera rabirdû, niha û dahatûyê de xurt dike.”