Hewteyo vîyarte ma efserê rûsan Tomîlov de mendbî. Tomîlov serranê 1902-3an de Kurdistan de xeylêk bajaran ser o raywanîye serûber keno û tayê zanayîşanê balkêşan dano. Bi taybetî qalê zazayan keno. Tomîlov nuseno ke ziwanê zazayan pabesteyê ziwanê kurdî yo. O vano ke rixmo ke mîyanê kurmancî û kirmanckî de cîyayîyî est ê, kirmanc (zaza) û kurmancî yew kok ra yenê. No çime girîng o, çike heta nika mîyanê cigêrayoxan de qet nêameyêne zanayene.
Kitapxaneyê parlamentoyî de bêşik derheqê tarîx, ziwan û edebîyatê kurdan de xeylek çimeyî est ê. Înan ra yew zî hetê ziwannas L. P. Zagurskîyî ra amebî amadekerdene. Zagurskîyî serranê 1870-80an de baxusus ziwanê kurdan ser o cigêrayîşê rûmetinî kerdî. Herêmanê Ahilkelek û Ahiska de mîyanê kurdanê Smaîlî û Cûnûkîyan de çimdarîyî kerdî. Netîceya nê çimdarîyanê xo de ferhengêkê rûskî-kurmancî nuştbî. No ferheng serra 1891î de weşanîyabî. Merdim na xebate de raştê tayê çekuyanê sosretan yeno. Mîsal ewro kurmancî çekuya “Rûsya” gurênenê, na çekuye fergengê Zagurskîyî de sey “Ulyset/Uliset” derbas bena. 130 serrî dima çekuye bi temamî bedilîyaya. Reyna seba “destpêkerdişî” çekuya “başlamiş kirin” est a. Merdim xeylê şaş beno. Çike hertim fikrîyeno ke tirkkerdişê ziwanê kurdî Komara Tirkîya ra dima dest pêkerd. Oxina ke kurdê ke Qafqasya de ciwîyenê zî Komare ra ver binê tesîrê ziwanê tirkî de mendê.
Veyveyê eşîra redkan
Kitabxaneyê parlamentoyê Tîflîsî de yew çimeyo bîn o ke bala merdimî anjeno derheqê veyveyêkî de çimdarîyêk a. Serra 1895î de cigêrayoxa rûse Gotvalde û mêrdeyê ci pîya bi destê Eyub Axayî yenê silahîkerdene ver bi Kagizman. Eyup Axa lajê xo Koro Axayî zewicneno. Veyve dewa Karakaleyî de beno. Ganî merdim biney qalê Eyub Axayî bikero, gelo o kam mo? Cigêrayox Nîhat Oner zelal keno ke nameyê babîyê Eyub Axayî Şerîf Axa yo. Nameyê kalikê Şerîf Axayî zî Kose Silêman Axa yo. Kose Silêman Axayî bi Huseyîn Axayê Çongdeveyî gedeyê apanê yewbînî yê. Xo ra wendoxê ma weş zanê ke Huseyîn Axayo Çongdeve verê cû erdê Rûsyaya Çarîye de ciwîyêne û serekê eşîra Redkî/Redkan bî. Badê cû mîyanê ey bi îdareyê çarî de têverraşîyayîşî qewimîyayî û Huseyîn Axayî keyeyê xo ard hetê dewleta Osmanîyan. Yanî Eyub Axa zî endamê eşîra Redkî bî. Çimdarîyê veyveyê lajê ey bi taybetî seba tarîxê Redkî zaf girîng ê. Tîya de wa merdim baldar bibo ke mîyanê redkanan de yew zî Eyub Paşa est o. O lajê Gulî Cafer Axayî bî. Ganî têmîyanîye nêbo.
Goristanê êzidîyan
Seke zanîyeno Tîflîs de xeylêk kurdê êzidîyî ciwîyenê. Nê semedî ra merdim raştê goristananê înan yeno. Nê mîyanî de ferhengê Zagurskîyî de çekuya “gorxane” zî vîyarena. Ez bi şexsî a çekuye ra qayîl bîya. Rojêke mi waşt şêrî goristanêkê êzidîyan bivînî. Keyeyî ra vejîyaya û şîya ver bi gilê Lotkînî. Yew taxe de ameya war, roniştoxan vat ke na taxe de tayê keyeyê êzidîyan ciwîyenê. Taxe ra vejîyaya cor. Seneyê gilêkî de mezelê êzidîyan asîyayî. Ez bi kelecanî dekewta mîyanê gorxaneyî. Awirê verênî de merdim çax keno ke serranê peyênan de xeylêk ciwanê êzidîyan şîyê heqîya xo. Coka merdim zaf keweno ver.
Keyeyêko êzidî
Goristan de mi baxusus waştêne mezela Yusuf Kamîl Bedirxanî zîyaret bikerî. Ez gêraya û gêraya, mi çi heyf ke nêdî. Goristan zaf bêveng bî. Mi ewna ke heqî ra di cinîyî mîyanê goristanî de rayra şinê. Ez pey ra nêzdîyê înan bîya û bi rûskî veng da “devuşka (waye)!”. Yew cinîya êzidî û kenaya ci bî. Kêneke zaf tersaye. Aye guman kerd de merdeyêk mezela xo ra rawuşt û veng da. Ez biney huyaya. Dime ra ma sohbetêko germ kerd û mi loqmeyê xo zî girewt. Kenaya cinîye “xaçapurî” pewtbî. Xaçapurî Gurcîstan de xeylê nanêko şinasnaye û lezzetin o. Homa loqmeyê înan qebûl bikero.
Mezela Yusuf Kamîl Bedirxanî
Çi heyf ke înan Şamîl Bedirxan nêşinasnayêne. Ez tenê xemgîn bîya. Kalikê cinîye Qers ra wextê hêrişê tirkan de ameyê Tîflîs. Dima ra ez mîyanê mezelan de yewna têna menda. Derûdormeyê mi de fotografê merdeyan. Seke ê qet nêmerde û mi ra ewnenê. Hewa zî hewrên bîye û merdim mirozin beno. Ez nata ameya, bota şîya, mezela Yusuf Kamîl Bedirxanî raştê mi nêameye. Nê mîyanî de serê mezelêke de vengê tayê kesan ameyêne. Ez bi hêvîye ver bi înan şîya. Reyna mi mezela Bedirxanî pers kerde, înan zî ne mezele zanayêne ne zî Şamîl Bedirxan şinasnayêne. Oxina ke no merdim tarîxê êzidîyan de wayîrê cayêkê rûmetinî yo. Ganî her êzidî ey baş bizano. Bado çîrokbêj Ayhan Erkmenî ez hayîdar kerd ke mezele goristanêkê bînî de ya.
Keda Bedirxanî
Çend rojî dima mamoste Mutlu Canî arşîvê xo ra derheqê cuya Şamîl Bedirxanî de mi rê çimeyêk (rojname Medya Guneşî) erşawit. Ez zaf keyfweş bîya. Meqale tayê zanayîşanê balkêşan dana. Ganî ma yewna bîyarê ziwan ke Yusuf Kamîl Bedirxan serra 1914î de Bedlîs de beşdarê xoverdayîşê Mela Selîmî bî. Dima ra tepişîya û rema Rûsya.
Tîflîs de xebatê xo kerdî û bi taybetî seba domananê êzidîyan dibistanêke akerde. Wezîrê Eşo meqaleya xo ya ke Medya Guneşî de weşanîyaye de nuseno ke babîyê ey Tîflîs de wendekarê Kamîl Bedirxanî bî. Dibistane de Kamîl Bedirxanî dersê ziwan û edebîyatê kurdan dayêne. Serra 1934î de Tîflîs de dinyaya xo bedilnaye. Bedirxanî wasîyetê xo de vatbî ke wa o gorxaneyê êzidîyan de bêro defnkerdene. Şertanê normalan de êzidîyî merdimanê muslumanan goristanê xo rê qebûl nêkenê. La Yusuf Kamîl Bedirxan amebî qebûlkerdene.
Welatê Şota Rustavelî de raywanîya mi wina qedîyaye. Ez zaf zerreweş bîya. Baxusus Tïflîs do hertim zerrîya kurdan de wayîrê cayêkê manewî bibo. Çike no şaristan kurdan rê “sitare” bî.
