Meseleya kurdan roje bi roje pîlêr bena. Çiqas ke heqê kurdan nênê şinasnayene, têkoşînê kurdan hende xurt beno. Dewleta tirke seba ke kurdî wayîrê statuyêkê qanûnî nêbê, her tewr cîyakerî û teda kena. Mîsal Serekê PKKyî Abdullah Ocalanî ra 3 serrî yo xeberêke nêgêrîyena. Vera ziwanê kurdî dişmenîye dewam kena. Qayûman îradeyê şarî xesp kerd û nika şaredarîyan de her tewr bêusulîye kenê. Muşterekê şarî ameyî diznayene. Hukmê tirkî seba ke kurdî denêkewê parlamento û butçe ra hetkarîya ekonomîke nêgêrê bêedaletîye kerde. Bitaybetî Mehkemeya Berze ya Temyîzî bi destê Erdoganî sey hacet şuxilîyena. Vera partîyanê kurdan bi hawayêkê keyfî qeraran dana. Ma derheqê nê babetan de akademîsyene Sarah Glynn rê tayê persî persayî.
Seke şima zanê Erdoganî serra 2015î de vatbî ke êdî persa kurdan çîn a. Rixmo ke heta a serre hukmatê ey tayê gamî estbî, ey meseleya kurdan înkar kerde. Ey dîyar kerd ke kurdî hînî wayîrê heqanê xo yê komelkî û kulturkî yê. Derheqê na babete de şima se vanê?
Êdî her kes bi zelalî zano ke persa kurdan est a. Eke yew merdim vajo ke meseleya kurdan çîn a, raştîye nêvano. Verê ke Erdoganî nê şîroveyî kerdbî, ey PKKyî reyde tayê pêvînayîşî kerdbî. Ey waştêne persa kurdan çareser bikero. Labelê bado ey reftarê xo bedilna, dereceya 180î tadîya û estbîyayîşê persa kurdan înkar kerd. Ez fikrîyena ke no înkarkerdiş birastî tesdîqkerdişê meseleya kurdan o. Eke merdimêk ziwan û kulturê kurdan înkar keno, eslê xo de estbîyayîşê înan qebul keno.
Çayê Erdoganî desinde reftarê xo vurna?
Ez fikrîyena ke no reftarê Erdoganî bi temamî sîyasî bî. Ey seba estbîyayîşê xo û seba îqtîdarê xo reftar bedilna. Ey hesab kerd ke pêvînayîşê aştî ey ra zêdeyêr HDPyî hêzdar kenê, nê semedî ra pêvînayîşî vindarnayî. O fikrîya ke bêçareserîya persa kurdan do seba ey hîna feydedar bibo. Bi kilmî reftarê Erdoganî sîyasî bî. Bitaybetî weçînayîşê hezîrana 2015î de HDP dekewt weçînayîşî û Hemserekê ci Selahattîn Demîrtaşî ard ziwan ke ê do Erdoganî rê destûr nêdê û ey serek nêkerê. No zî polîtîkaya Erdoganî ser o tesîrdar bî. Yew zî no dem berzbîyayîşê kurdan dewam kerdêne. Ma vajê Rojava de şoriş qewimîya. Îdareyê Erdoganî fikrîya ke no şoriş do tesîrê kurdanê Bakurî bibo û înan seba azadîye han bikero.
Eşkera yo ke Erdogan baxusus nameyê HDPyî ra zaf tersayo. Senî ke kurdan partîya xo awan kerde, rejîmê Erdoganî taktîk bedilna. Şima eşkenê na babete tenê abikerê?
Ma zanê ke gama ke HDPyî awbendê se ra 10î rijna û dekewt parlamento, Erdogan şok bî. O sifte fikrîya ke o do rayanê kurdan bigêro, la zafêrîya înan rayê xo dayî HDPyî. Nê semedî ra Erdoganî polîtîkaya xo bedilnaye.
Nika şima zî vînenê ke kurdî wayîrê statuyêkê fermî nîyî. Seba resayîşê statuyêkê sey xoserîye, otonomîyê demokratîkî ûsn. ganî kurdî çi bikerê?
Her çî ra ver ganî kurdî rayapêroyîya Tirkîya qan bikerê û bêguman dewlete rê teda bikerê. Zafêrîya komelê tirkan wazena ke dewleta ci vera kurdan hêriş bikero û dewlete zî goreyê waştişê înan têgêrena. Dewleta tirkan komelî lete kena û îdare kena. Bêguman no metodêko klasîk o. Yew zî dewlete kurdan sey “biza guneyî” mojnena. Oxina ke çareserîya meseleya kurdan do zaf feydedar bibo. Mîsal Selahattîn Demîrtaşî roniştişê dewaya xo de vat ke çareserîye do komelê Tirkîya û Kurdistanî asan bikero. Ez zana ke na babete de qankerdişê şarî zaf zehmetin o. Xora nêzdî se serrî yo ke dewleta tirkan vera kurdan “hukmê pêşinî” ramnena. Coka no wezîfeyêko zaf çetin o.
Şima senîn fikrîyenê, gelo demê ameyoxî de prosesê aştî yê newî pawenê?
Heya îxtîmalêk est o. Her çî girêdayîyê polîtîka yo. Dewleta tirkan têna bi teda heta peynîye nêeşkena şêro. Ganî çareserîye bibo. Ez fikrîyena ke çareserîye do bibo, la nêzana key do bibo.
Rejîmê Erdoganî seba prosesê aştî yê newî amade yo? Ey de îradeyê çareserîye vînenê?
Erdogan tadîyayîşê dereceya 180î de xeylê qabîlîyetdar o. Têna persa kurdan de nê, xeylêk babetan de nê tadîyayîşî keno. Ma vajê polîtîkaya teberî de zî ge-ge dereceya 180î tadîyeno. Seba prosesî amadekarîye zî xeylê zor a. Çike zafêrîya komelî ameya qankerdene ke kurdî problem ê. Rixmo ke Tirkîya de muxalefetêko gird est o, muxalîfî zî fikrîyenê ke kurdî problem ê. Coka tayê zorîyî est ê. Goreyê fikrê mi proses qetî newe ra bêro destpêkerdene.
Eke welatê Ewropa îdareyê Erdoganî rê teda bikerê yan ey rê ferz bikerê, gelo îdareyê ey agêreno masaya çareserî? Yew zî welatê Ewropa eşkenê teda bikerê?
Welatanê Ewropa de nîyetê awankerdişê Tirkîya çîn o. Çarçeweya prosesê aştî de ê zafane qaydeyanê Tirkîya ke PKK sey “rêxistina terorî” hesibnena taqîp kenê. Texmînkerdiş xeylê zor o. Eke merdim durist bibo, rojdemê Ewropa de prosesê aştî çîn o.
Ma vajê gama ke meseleya Îrlandaya Bakurî çareser bîye, Amerîka mabênkarîye kerde û ge-ge zî wirdî terefî ardî têhet. Gelo meseleya kurdan de zî rolêkê winayênî nêeşkena kay bikero?
Birastî meseleya Îrlandaya Bakurî xeylê meseleya taybet a. Mîyanê îrlandayijan û amerîkanijan de zî têkilîyê nêzdî estbî. Çike Amerîka de xeylêk merdim ê ke Îrlanda ra koç kerdbî est ê. Yew zî seba dewaya Îrlandaya Bakurî Amerîka ra pereyî zî amebî. Yanî amerîkanijî her tim na perse de eleqedar bîbî. Çareserîya na babete seba şarê Ewropa zî girîng bîye. Bi kilmi persa kurdan nika rojdem de nîya. Bêguman hetê Ewropa ra hîsgêrîye est a. Mîsal çend rojî verî Parîs de seba Sakîne Cansiz, Leyla Şaylemez û Fîdan Dogane çalakîye virazîyaye. Na çalakîye de ma dî ke tayê sîyasetmedaranê Fransa zî cayê xo girewtbî. Nê sîyasetmedarî partîyanê çepî ra bîyî û înan meseleya kurdan rê eleqeyêkê girsî ramojna. Prosesê çareserîye prosesêko derg o. Giran giran paştî gêno.
Seke zanîyeno Serekê PKKyî Abdullah Ocalan 25 serrî yo Girawa Îmrali de tepişte yo. Ey ra nêzdî 3 serrî yo xebere nêgêrîyena û vera ey tecrîdêko giran yeno caardene. Çira îdareyê Erdoganî vera Ocalanî tecrîdê winayênî ano ca? Şima çi fikrîyenê?
Seke mi vat, Erdogan cayê xo ra dereceya 180î tadîya û dîyalog ra fek vera da. Ey dest pê pelixnayîşê têgêrayîşê kurdan kerd. Birastî Erdogan zano ke her hêrişo vera Ocalanî hêrişo vera kurdan o. Erdoganî dî ke ne Tirkîya ne zî herêma mîyanneteweyî de çew vera polîtîkaya ey nêvejîyeno. Hem muxalefet hem zî komelo mîyanneteweyî eşkayêne na polîtîka asteng bikerdêne. Coka vera Ocalanî tecrîdêko giran yeno caardene. No tecrîd bêşik duştê heqanê merdiman o. Tecrîd birastî sey îşkence yo, têna vera ey nêvirazîyeno û vera têgêrayîşê ey zî yeno caardene. Yew zî têkilîya Ocalanî bi dinya birîyaye. Komelo ke wazeno fikrê ey ra feydedar bibo, ci ra bêpar maneno. Îdareyê tirkan zafane nê şablonî şuxilneno ke qaso ke no tecrîd vera ê tepişteyanê sîyasîyan zî yeno caardene. Ez fikrîyena ke no sînordarkerdişêko gird seba pelixnayîşê têgêrayîşê kurdan yeno caardene.
Seke ma vînenê, komelê Ewropa babeta tecrîdî de xeylê bêveng o. Bitaybetî CPT yanî Komîteya Astengkerdişê Îşkenceyî beno ke tayê raporan amade keno, la bi kurdan pare nêkeno. Çira komelê Ewropa û CPT wina têgêrenê?
Raver reftarê welatanê Ewropa û CPTyî polîtîk o. Wina aseno ke ê nêwazenê îdareyê Erdoganî hêrs bikerê. Yew zî Tirkîya cografyaya xo sey hacet şuxilnena. Mîsal NATO hemverê Rûsya cografyaya Tirkîya xebitneno. Ewropa nêwazena ke Tirkîya NATO ra durî vindero û derbasê hetê Rûsya bibo. Hetekê bînî ra Tirkîya sînoranê xo de koçberan asteng kena û destûr nêdana ke ê derbasê Ewropa bibê. Coka welatê Ewropa dewleta tirkan hêrs nêkenê ke koçberî denêkewê. Xerza nê, ganî ma qebul bikerê ke welatê Ewropa têgêrayîşanê radîkalan ê ke kapîtalîzm û demokrasîyê lîberalî rexnê kenê rê zêde nêzdî nêbenê. Dima ra ma biewnê meseleya heqanê merdiman. Nê heqî birastî hetê Konseya Ewropa ra yenê garantîkerdene. Tirkîza zî endamê Konseya Ewropa ya û no yeno mana ke Tirkîya Peymana Heqanê Merdiman a Ewropa qebul kena. Bi nê hawayî Tirkîya mecbur a ke qerarê ke bi destê Mehkemeya Heqanê Merdiman a Ewropa gêrîyenê bîyaro ca. Yew zi CPT est o. Baxusus CPT raporanê xo amade keno û têna bi destûrê dewlete nê raporan weşaneno. Yanî Tirkîya destûr bido ke CPT raporanê xo pare bikero. Avûkatanê Ocalanî zî vatbî ke ganî CPT tewr tay derheqê rewşa Ocalanî de melumatêk bido. Çike şaro kurd ey meraq keno û seke şima vat nêzdî 3 serrî yo ey ra xebere nêgeno. CPT naye eşkeno bikero.
Şima zî taqîp kenê ke nê rojan Kurdistan û Tirkîya de Nobeta Edaletî dewam kena. Na nobete tebîî seba azadîya Ocalanî û çareserîya meseleya kurdan virazîyena.
Ez fikrîyena ke Nobeta Edaletî balkêş û muhîm a. Na nobete mîyanê kurdan de paştîdayîş afernena. Bi nê hawayî şar paştî dano yewbînî û mîyanê têgêrayîşî de paştîdayîş pîlêr beno. Bêguman çalakîyê winayênî xeylê girîng ê. Awankerdişê aştîye û çareserîya meseleya kurdan muhîm ê. Labelê ez nêzana na nobete do çareserîye de tesîrdar bibo. Yanî teberê şarê kurdî de kes do bale bianco na nobete. Ma biewnê, çi do bibo.
Seke zanîyeno şima şîyî Rojava. Gelo sey cinîye kamcî çimdarîyî kerdî û bitaybetî pozîsyonê cinîyan senîn ercnenê?
Ez verê cû şorişê Rojava reyde zaf eleqedar bîbî. Mi waşt şerî uca. Raştî zî Rojava de çî yo ke ma nuşt û wend nika yeno caardene. Heya no şoriş şorişê cinîyan o û bêhempa yo. Rojava de demokrasîyêko raver est o. Ma eşkenê vajê ke uca de demokrasîyo şarperest (grassroots) est o. Bitaybetî xebata hempare ya merdiman zaf bala mi antbî. Goreyê fikrê mi cinîyê do demê ameyoxî de wayîrê serkewtişê girdî bibê. Şorişê Rojava leteyêkê nê serkewtişî yo girîng o.
Sarah Glynn kam a?
Sarah Glynne Îngilîstan de ameye dinya. Badê cû koç kerd Îskoçya. Îngilîstan û Îskoçya de sey mîmare û cografyanase xebitîyaye. Nika şaristanê Strasbourgî yê Fransa de ciwîyena. Uca de hem nuştoxîye kena hem zî seba têgêrayîşê kurdan aktîvîstîye kena. Her hewte semedê Medya Newsî xeberanê kurdî ser o fikrê xo nusena.
