Tarîxê şarê kurdî de bêgûman xeylêk eşîrê girîngî û balkêşî est ê. Nînan ra yew eşîra Birûkî ya. Na xebate de ma kenê ke kok û awanîya birûkîyijan analîz bikerê.
Ristimê eşîra Birûkî xeylê binîqaş o. Derheqê ristimê etîmolojîkî yê çekuya “birûkan” yan “birûkî” de esasî di hîpotezî est ê. Goreyê hîpotezê yewinî çekuya “birûkan” nameyê serkêşê verênî yê eşîre Biro yan Bûroyî ra yena. Bi nê hîpotezî birûkan yeno manaya “tayfaya Biroyî yan Bûroyî”. Tîya de -kan suffîksê wayîrîye yo. No zanayîş baxusus bi destê nuştox Ahmet Ozerî xebata ci ya bi nameyê “Rojhelat de Pergala Eşîran û Birûkanî” de dîyeno. Goreyê hîpotezê dideyinî eşîra Birûkî verê cû mîyanê Konfederasyonê Eşîran ê Zîlanî de bîye. Bado eşîre konfederasyonî ra abirîyaye. Bi nê hîpotezî ristimê çekuya birûkî zî girêdayîyê nê abirîyayîşî yo. Zanîyeno ke kurmancî de çekuya “birîbûn” est a. Birîbûn yeno manayanê “qelişîyayene, terikîyayene, abirîyayene”. Na çarçewa de fikrîyeno ke “birûk” keso ke konfederasyonî ra abirîyeno yan terikîyeno yo. Çekuye ge-ge sey birûkan ge-ge sey birûkî şuxilîyena. -An tîya de zafhûmarîye keno. -Î zî hem zafhûmarîye keno hem suffîksê wayîrîye yo. No hîpotez xebata komelnas Burhan Kartalî ya bi nameyê “Hoka Komelnaskî ra Eşîra Birûkî û Kînyas Kartal” de vîyareno. O bixo zî endamê na eşîre yo. Goreyê fikrê ma nê dide hîpotezan ra hîpotezo dideyin tewr zanistî yo.
Vîrameyîşê Kînyas Kartalî
Gama ke merdim nîya bido tarîxê eşîra Birûkî, merdim şino demê Dewleta Eyyûbîyan. Tarîxnas Îbrahîm Bozkurt kitabê xo yê bi nameyê “Tarîxê Eşîran” de nuseno ke birûkîyijî binê serdestîya Eyyûbîyan de ciwîyayî û na eşîre xeylê eşîra leşkerî bîye. Goreyê vîrameyîşanê Kînyas Kartalî eşîra Birûkî seserra XVII. de Amed de dormeyê Qerejdaxî de mendêne. Kartal pare keno ke heta demê pîyê ey, eşîra Birûkî de pî ra ver bi lajekî nê nameyî ciwîyayî: “Şemdîn Axa, Mamed Axa, Nadîr Axa, Fethî Axa û Bedîr Axa.” Wa merdim xo vîr ra nêkero ke Bedîr Axa pîyê Kînyas Kartalî yo.
Qerejdax ra ver bi deşta Îdirî
Peynîya seserra XVII. de mabênê eşîra Birûkî û Dewleta Osmanîyan de tayê problemî qewimîyayî. Senyorîya Girde (Beylerbeyî) ya Amedî ra dide êzidîyî remayî û înan eşîra Birûkî ra bext waşt. Rixmê heme waştiş û tedayan serekê eşîre Şemdîn Axayî nê êzidîyî teslîmê îdareyê tirkan nêkerdî. Bi nê hawayî senyorê girdî yê Amedî tayê yewîyê xo yê leşkerî rusnayî û Şemdîn Axayî ra “dide ciwanê êzidîyî, 50 hezar zerdî û kêneka ci ya rindeke Zozane” waşte. Labelê Şemdîn Axa qerardar bî û çok nêda. Waştişê senyorê girdî apey açarnayî. Dima ra mabênê eşîra Birûkî û leşkeranê tirkan de pêkewtişî qewimîyayî. Netîceya pêkewtişan de dîwanê eşîre bire daye ke Qerejdax ra vejîyo. Birûkîyijî Amed ra vejîyayî, deşta Mûşî û koyê Tendûrekî ra derbas bîyî û binê serkêşîya lajê Şemdîn Axayî Mamed Axayî de resayî deşta Îdirî. Eşîra Birûkî Îdir de abirîyaye di baskan. Kînyas Kartal vano ke baskêk şî hetê Qafkasya, basko bîn şî zerreyê Îranî. No dem pêro nê herêmî binê serdestîya Dewleta Safevîyan de bîyî.
Îran de birûkîyijî
Basko ke bar kerd Îran, herêmanê Makû/Mako û Xoyî de ca bî. Nameyê nê baskî sey “Mamêvirnî” zanîyeno. Goreyê hîpotezan no name, nameyê lajê Şemdîn Axayî Mamed Axayî ra yeno. Mîyanê Îranî de xerza nê baskî, baskê eşîra Birûkî yê sey Emerka, Nemira, Kûlîka/Kalûka estbî. La nê baskî deyra qij bîyî. Fikrîyeno ke Îran de estbîyayîşê nê baskan kêmî-zêde 250 serrî dewam kerd.
Baskê Qafkasya
Birûkîyijê ke şîyî herêma Qafkasya, zafane dormeyê Erîvan û Baku de vila bîyî. Cigêrayox Ahme Ozer nuseno ke kurdê Qafkasya di grûbanê bi nameyanê “Kerelya û Gagûra” ra ameyêne ware. Mîyanê grûba Kerelya de elementê sey Kerka, Şerka, Hîcîmka, Mamka, Kîrmîzka û Elba estbî. Na çarçewa de zanîyeno ke ristimê keyeyê Kînyas Kartalî girêdayîyê Hîcîmka yo. Yew zî grûba Gagûra est a. Na grûbe elementê sey Pîrka, Beşka, Kaska, Kutka û Şavelîka teşmîl kerdêne.
Çimeyanê rûskî de birûkîyijî
Derheqê nufusê eşîra Birûkî de tayê çimeyê rûskî est ê. Mîsal Îvan Şopen kitabê ci yo ke Oblastê Ermenistanî ser o amade bîyo de nuseno ke serranê 1830an de Oblastê Ermenistanî de 1.296 birûkîyijî ciwîyêne. No dem oblast de hema-hema 10 hezarî kurdî ciwîyêne. Çimeyêko bîn cigêrayîşê Y.S. Yegîazarovî yo. Yegîazarov eserê ci yê bi nameyê “Derheqê Kurdanê Gubernîyayê Ermenistanî de Nuşteyêko Etnografîk o Kilm” de vano ke gubernîya de hetê çepê Çemê Erezî de fekafek 7 hezarî birûkîyijî ciwîyenê. Birûkîyijê na herême 3 grûban ra ameyêne ware: Nadîr Axayî, Namo Axayî û Mîrza Axayî. Oncîna etnografa rûse Tatyana Arîstova nusena ke tayê birûkîyijî Ermenistan de serranê peyênanê seserra XIX. de Rayonê Şaumyanî de dewanê Verkhneye Nedzhîrlû û Nîzhneye Nedzhîrlû de ciwîyêne.
Dewa Kaskabulakî
Bêguman Şerê Dinya yê Yewinî û Şorişê Rûsya yê 1917î kurdan ser o tesîr viraşt. Tayê kurdan Rûsya ra bar kerd, tayê zî uca de mendî. Proseso winayên mîyanê birûkîyijan de zî qewimîya. Birûkîyijê ke Yewîya Sovyetan de ciwîyayî baxusus serranê 1930an de raştê tedayanê îdareyê Stalînî ameyî. Nê konteksî de serranê 1937-1938an de tayê keyeyê birûkîyijî bi destê dewleta tirke ameyî nefîkerdene. Mîsal keyeyê ke tede Nadîr Nadîrov, Anvar Nadîrov û Keremê Alî estbî, Nahçivan ra nefî bîyayî Kazakistan. Bi serkêşîya Keremê Alî tayê keyeyî şîyî û Rayonê Sarisu de xo rê cayêkê cabîyayîşî awan kerd. Nameyê dewe Kaskabulak bî. Na dewe hema zî estbîyayîşê xo domnena. Tewr zîyade uca de otonomîyo kulturî est o. Keyeyê ke Kaskabulak de ciwîyenê zafane pabesteyê eşîra Birûkî yê. Komelnas Burhan Kartal nuseno ke nê kurdî girêdayîyê baskê “Paştaçûyî” yê eşîra Birûkî yê.
Acemî Sadun Axa
Şerê Dinya yê Yewinî bêşik Qafkasya û Mezopotamya de “konfîgurasyon” bedilnabî. Dewleta Osmanîyan Jenosîdê Armenîyan ard ca û cayanê ke ameyî vengkerdene de etnîsîteyê zobîninî îskan kerdî. Na polîtîkaya îskanî bêguman eşîra Birûkî zî eleqedar kerdêne. Bi hankerdişê îdareyê tirkan xeylêk birûkîyijî Îran û Rûsya ra ameyî hetê Dewleta Osmanîyan. Înan Qers, Agirî, Îdir, Mûş, Erzîrom û Wan de cagirewtbî. Ma vajê birûkîyijanê Îranî binê serkêşîya Acemî Sadun Axayî de serra 1915î de bar kerd hetê Agirî. No dem îdareyê tirkan Sadun Axayî reyde xeylê eleqedar bî. Tewr zîyade 20-22ê teşrîna verêna 1919î de îdareyê tirkan seba ke Sadun Axa debara xo biramno, bira paştîdayîşî dabî. Labelê badê cû statûyêko ke dîya Sadun Axayî, mîyanê sinifanê serdestanê Agirî de reaksîyono xirab aferna. Sadun Axayî vera tedayan zêde deyax nêkerd û yewna agêra Îran. Serra 1920î ra pey birûkîyijê Îranî reyna ginayî rayîr û înan bar kerd dormeyê çemê Bêgirîyê. La gama ke Xoverdayîşê Şêx Seîdî qewimîya, tedaya dewleta tirke zêdîyaye. Eşîre qorna raştê teda û nefîbîyayîşî ameye. Bi nê hawayî tayê endamê eşîre Tirkîya ra vejîyayî.
Birûkîyijê Qafkasya
Birûkîyijê Qafkasya zî Şerê Dinya yê Yewinî ra tesîrdar bîbî. Jenosîdê Armenîyan ra tepîya îdareyê tirkan waşt keyeyanê birûkîyijan Herêma Serhadî de cabikero. Na çarçewa de xeylêk keyeyî ameyî hetê Bazîd û Wanî. Ma vajê Kînyas Kartal nuseno ke no dem kêmî-zêde 3.000-5.000 keyeyan barkerdbî Herêma Serhadî. Birûkîyijî xususî cayanê ke armenîyan ra gêrîyayî de ameyî îskankerdene. Seke cor de ame vatene, Xoverdayîşê Şêx Seîdî ra pey nê keyeyî zî raştê nefîkerdişî bîyî. Nê konteksî de Kînyas Kartal serra 1926î de nefî bî Îzmîr. Tîya de ganî ma tenê qala cuya Kartalî bikerê. Kînyas Kartal serra 1900î de Çarîya Rûsya de Gubernîyayê Erîvanî de dewa Torunkentî de ame dinya. Kalikê ci Fethî Axayî mîyanê artêşa Rûsya de wezîfe girewtbî. Kînyas Kartalo ke serra 1991î de şî heqîya xo, Tirkîya de zafane mîyanê partîyanê rastgiran de polîtîka kerde. Nê semedî ra eşîra Birûkî zî ameye kanalîzekerdene partîyanê tirkan.
Hûmara eşîre
Ewro hûmara eşîra Birûkî deyra zêdîyaye. Goreyê cigêrayîşê endamê eşîre nuştox Aytaç Aytînî hûmara eşîre fekafek 1 mîlyonî ya. Bêguman mîyanê eşîre de merdimê girîngî û rûmetgiranî zî vejîyayî. Mîsal Remzî Kartal û Nîzamettîn Arîç. Remzî Kartal nêzdî 30 serrî yo zerreyê têgêrayîşê kurdî de polîtîka keno. Oncîna Nîzamettîn Arîç hunermendêko namdar o. Di merdimî zî seba ke wayîrê tarîx, kultur û ziwanê şarê xo vejîyayî, marûzê teda û zulmê dewleta tirke mendî.
