Se serrî yo dewleta tirke polîtîkaya xo ya qirkerdiş û çinêkerdişî ra fek vera nêdana, şaro kurd zî xoverdayîşê xo ra fek vera nêdano.

Se serrî yo her tim Kurdistan de rewşe awarte bîyaye. Makeqanûno bingeyên çi rayan Kurdistan de derbasdar nêbî. Kurdistan bi qanûnanê taybet û bi erkdarkerdişanê taybet û bi rayberanê taybetan amo îdarekerdiş.

Makeqanûnê 1921î            

Di xoverdayîş û awankerdişê Komara Tirkîyaya newî de kurdan, tirkan û heme şaranê Anatolîya û Mezopotamya mil bi mil xover da û komara newî pîya awan kerde. Di makeqanûnê komara newî yê ewilîn ê 1921î ke 23 xalan ra pêk yeno de xoserî-otonomîyê şarê kurdî yeno şinasnayîş. O wext hema xoverdayîşê azadî û awankerdişê komara newî verdewam kerdêne û di heman wext de kurdanê herêma Qoçkirî, qabê ke bawerî bi soz û bextê M. Kemalî û hevalanê ci nêardê di rayberîya Elîşêr û Elîşanî de serhildanê kurdan bibe, loma nêeşkê ro kurdan bêbextî û neheqî bikerê.

Di 24ê temmuza 1924î de Peymana Lozanî ameye îmzakerdiş, estbîyayîşê Komara Tirkîya newî ame qebûlkerdiş û hetê dewletan ra ame şinasnayîş û xoverdayîş qedîya. M. Kemalî û hevalanê ci sozê xo yê bi caardişê Mîsak-i Mîllî pêknêardbî. Parçebîyayîşê Kurdistanî û şarê kurdî Lozan de qebûl kerdbî.

Makeqanûnê 1924î

Badê muzakereyanê Lozanî û îmzekerdişê peymane di serra 1924î de ser hişmendîya Îttîhat û Terakkî ya nîjadpereste makeqanûno newî ame nuştiş. Otonomîya ke di makeqanûnê 1921î de dîyayebî kurdan di makeqanûnê 1924î de çinê bî. Hişmendîya Îttîhat û Terakkî ya nîjadpereste de yew etnîsîte, yew ziwan û yew kultur esas ame girotiş. Heme şarê Anatolîya û Kurdistanî çinê ameyî hesibnayîş. Qirkerdiş û çinêkerdişê nê şaranê ke henî dest pêkerd.

Xoverdayîşê Şêx Seîdî

Şarê kurdî bi serhildanan cewab da na bêbextî. Serhildano ewilîn bi provokasyonê ke di rayberîya kalê Şêx Seîdî de di 13yê sibata 1925î de dest pêkerd. Bêîtîfaq û îxanetî nêverda ke serhildan serbikewo. Dewleta tirke qetliyam pêk ard. Şêx Seîdo kal û hevalê xo yê giregirî yê heme şêxan meydanê Amedî de ameyî dardekerdiş û meytê înan 3 rocî daleqnaye mendî.

Takrîr-î Sukûn

Qabê qirkerdiş û çinêkerdişê şarê kurdî û talankerdişê mal û milkê înan di 4ê adara 1925î de qanûno ke taybet o bi nameyê Takrîr-î Sukûn vejîya. Meclîsê tirkan bi nê qanûnî qabê qirkerdiş, tepesnayîş, bêvengkerdiş, talankerdiş û çinêkerdişê kurdan erkêko bêsînor da desthilatdarîya Îsmet Înonu. Bi erkê nê qanûnî qabê dardekerdişê kurdan dadgehê taybetî yê bi nameyê “Îstîklal Mahkemelerî” awan bîyî.

Planê Islahatê Şerqî

Badê qanûnê Takrîr-î Sukûnî qabê dîyarkerdişê polîtîka û nexşerayanê tasfîyekerdişê civata kurdan di 25ê êlula 1925î de raporê Şark Islahatî ame hedrekerdiş. Qabê famkerdişê polîtîkaya dewleta tirk a seserre, hêrişê ke nika di çar parçeyan de ser civata kurde, ser ziwan û kulturê kurdan pêk yenê ez wazena 5 xalanê nê raporî etya binusî.

• Hewceyo ma nêverdê ke rayberîya fina îradeyê kurdan bivirazîyo û bêro şinasnayîş.
• Kesê ke eşkenê polîtîkayanê dewlete teşhîr bikerê û veng vecê ma înan di karê dewlete de bi ca bikerê.
• Ma rojhelatê Feratî de rewşa awarte ya bêwext û bêsînore îlan bikerê û binê nameyê Mufetîşê Umûmî de rayra berê.
• Xeynê ziwanê tirkî ma qalkerdişê heme ziwanan qedexe bikerê. Û di kar û barê dewlete de di asta diyine de erkdarkerdişê kurdan qedexe bikerê.
• Qabê ke kurdî Kurdistan ra bêrê koçberkerdiş, hewceyo 7 mîlyon lîra bêro hedrekerdiş.

DGM, OYM û OHAL

Qanûnê Takrîr-î Sukûn û raporê Islahatê Şerqî belgeyê çinêkerdişê kurdan ê û 1925î ra nata bê beyntar her tim di merîyet de bîyê. Ra-ray name bedelîyo, la ruh û hişmedîya înan çi rayan nêbedelîyaye û her tim di merîyet de bîyaye. Nameyê Îstîklal Mahkemesî bî DGM (Dewlet Guvenlîk Mahkemesî), DGM bî OYM (Ozel Yetkîlî Mahkemeler), nameyê rewşa awarte “siki yonetîmî” bî OHAL (olaganustu hal), nameyê mufetîşê umûmî bî walîyê rewşa awarte ya herême (olaganustu bolge walîsî).

Bêguman vera nê polîtîkayanê qirkerdiş û çinêkerdişî xoverdayîşê kurdan zî bê beyntar verdewam kerdo. Şarê kurdî 28 rayî sere darito we û 28 rayî bi qetlîyaman rîbirî mendo. Heme darbeyê leşkerî qabê serkewtişê na polîtîkaya qirkerdiş û çinêkerdişê civata kurde pêk ameyê.

Nuşte do dewam bikero…