Yewîya Sovyetan de atmosferê sîyasî serranê 1930an de dest pê vurîyayîşî kerd. Serranê 1920an de çekuya “azadîye” zaf şuxilîyêne, la serranê 1930an de çekuya “yewîye” vejîyaye vernîye. Nê konteksî de kêmneteweyîyanê cîyayan rê rusîfîkasyon û kîrîlîzasyon ameyî ferzkerdene. Na xebate de serranê 1930an de vera kurdan polîtîkaya Stalînî yena analîzkerdene.

Seke zanîyeno serranê 1920an de polîtîkaya latînîzasyonî ameye caardene. Hema hema 50 ziwanî açarîyayî grafîkê latînî. Tewr zîyade seba latînîzekerdişê ziwanê rûskî zî meyl est bî. Armanc pêro dinya de lezkerdişê şorişî bî. Labelê 1ê adara 1930î de bi rîsernayîşê Stalînî hetê polîtburoyî ra qerar dîya û projeyê latînîzasyonî ame vindarnayene.^[1] Dima ra serra 1935î ra pey polîtîkaya kîrîlîzasyonî mîyanê şaranê Bakûrê Rûsya de dest pêkerd. Heta serra 1941î xeylêk ziwanî ravurîyayî grafîkê kîrîlî. Reyna zî 24ê çeleyê 1938î de bi destê Partîya Komunîste ya Yewîya Sovyetan derheqê wendegehanê kêmneteweyîye, teknîk û berzan de birêke dîyaye. Goreyê na bire xeylêk wendegehî ameyî qefilnayene.^[2] Partîya Komunîste û Konseya Komîseranê Şarî 3yê adara 1938î de qerarêko bîn girewt. Goreyê nê qerarî zî komare û herêmê ke tede kêmneteweyîyî zafêrîye anê ware de ganî her kes ziwanê rûskî bonder bibo.^[3]

Teda û asîmîlasyon

Polîtîkaya merkezwaze bêşik kurdan ser o tesîrêko xirab kerd. Wendegehê kurdan ê teknîkî û berzî wedarîyayî û ziwanê kurdî raştê teda ame. Nê konteksî de serra 1937î de weşanê rojnameyê kurdî Rêya Teze ame vindarnayene.^[4] Bi taybetî Azerbaycan de vera nasnameyê kurdan asîmîlasyonêko gird qewimîya. Êdî cizdanê nufusî yê kurdan de “azerbaycanij” nusîyêne. Na çarçewa de hûmara kurdanê Azerbaycanî zî ameye “kêmînayene”. Mîsal goreyê hûmaritişê nufusî yê 1931î Azerbaycan de 18 hezar 340 kurdî ciwîyêne.^[5] Na hûmare xeylê binîqaş a. Çike mîyanê serranê 1920an de Azerbaycan de kêmî-zêde 50 hezar kurdî ciwîyêne.^[6]

Roşnvîrê kurdan

Serranê 1937-38an de baxusus roşnvîranê kurdan ser o teda virazîyaye. Roşnvîrê sey Hecîyê Cindî, Cerdoyê Genco, Ehmedê Mîrazî, Şamîr Teymurov, Cîhangîr Axa, Mraz Aloyan, Cengîz Yildirim û Erebê Şemo tepişîyayî.^[7] Ê bi neteweperestîye, ajanîye û antî-sovyetîzmî amebî sucdarkerdene. Erîvan de 15-17ê adara 1939î de seba roşnvîranê kurdan roniştiş virazîya. Derheqê Heciyê Cindî, Cerdoyê Genco, Ehmedê Mirazî, Mraz Aloyan û Şamîr Teymurovî de bira beratî dîyaye.^[8] Nê mîyanî de muhakemekerdişê Cengîz Yildirim, Erebê Şemo û Cîhangîr Axayî cîya virazîya. Nê kesan ra Cengîz Yildirim 7ê temmuza 1937î de bi bahaneya endamîya rêxistina Troçkî ya sabotajker û parekere tepişîya. Dima ra temmuze 1941 de hetê Komîteya Leşkerî ya Mehkemeya Berze ya Yewîya Sovyetan dîya guleyan ver.^[9]

Erebê Şemo û Cîhangîr Axa

Erebê Şemo zî çele 1937 de tepişîya û dima ra ame surgunkerdene şaristanê Çerdinî yê herêma Molotovî.^[10] Tîya de heta serra 1948î raştê surgunî ame. Badê cû heta serra 1954î ge-ge zîndan de mend. Gama ke Kruşçevî îqtîdar girewt destê xo, Erebê Şemo ame “rehabîlîte” kerdene.^[11] Cîhangîr Axa serra 1938î de tepişîya. Îdareyê Stalînî o sey “dişmenê şarî” sucdar kerd. Na serre Cîhangîr Axa ame nefîkerdene ver bi Saratovî. Tîya de 5 serrî xeylê zorîyî antî û serra 1943yî de dinyaya xo bedilnaye.^[12]

Destpêkê surgunan

Badê ke îdareyê Stalînî roşnvîrê kurdan “pasîfîze” kerdî, vera şarê kurdî zî tedayî zêdîyayî. Konseya Komîseran a Şaran a Yewîya Sovyetan 17ê kanûna 1936î de qerarnameyêk vet. Goreyê nê qerarnameyî aşmanê peyênan ê serra 1937î de Armenîstan û Azerbaycan ra 553 keyeyê kurdan yanî 3 hezar 100 kurdî ameyî nefîkerdene.^[13] Nê surgunî de têna kurdî nê, armenî (2 hezar 788) û elementê turkîyî (5 hezar 889) zî ameyî nefîkerdene. Nê şarî zafane herêmanê Almati û Başûrê Kazakîstanî de ameyî cakerdene.^[14] Konseya Komîseran a Şaran a Yewîya Sovyetan û Komîteya Caardişî ya Merkezî 17ê temmuza 1937î de qerarnameyêko bîn vet.^[15] Goreyê nê qerarnameyî sînorê Îran û Afganîstanî ser o herêmê qedexekerdîyî virazîyayî. Na çarçewa de Armenîstan, Ozbekîstan, Azerbaycan, Tacîkîstan û Turkmenîstan ra 1325 kesî ameyî nefîkerdene. Nînan ra 812 kesî Kirgizîstan û 513 kesî zî Kazakîstan de ameyî cakerdene. Rixmo ke Wezaretê Asayîşê Dewlete derheqê rîçikê kêmneteweyîyan de zanayîşê detayinî nêdano, tarîxnasî N. F. Bugay, T. M. Broyev û P. M. Broyev nusenê ke 1325 kesî kurd bîyî.^[16] Bêşik na hûmare xeylê binîqaş a.

Dewamê surgunan

Bado surgunan dewam kerd. Komîserîya Şarî ya Karanê Zerreyî ya Yewîya Sovyetan 28ê teşrîna peyêna 1937î de memorandumêk îmze kerd.^[17] Goreyê nê memorandumî herêmanê sînorê Armenîstanî ra 425 keyeyê kurdan yanî 2100 kesî ameyî nefîkerdene bi Kirgizîstan.^[18] Yewîya Sovyetan de surgunî serranê 1938-1939an de ramîyayî. Na rey kesê ke Îran ra dekewtî sînorê Sovyetan raştê tedayan ameyî. Bi nê hawayî Konseya Komîsaran a Şaran a Yewîya Sovyetan 8ê teşrîna verêna 1938î de qerarnameyêk îmze kerd.^[19] Goreyê nê qerarnameyî Azerbaycan ra 6 hezar kesê ke hema newî hemwelatîya Sovyetan girewta ameyî nefîkerdene Kazakîstan.^[20] Dima ra Komîserîya Şarî ya Karanê Zerreyî ya Yewîya Sovyetan tebaxe 1939 de 3 kombîyayîşê taybetî kerdî. Nê kombîyayîşan ra pey 2081 hemwelatîyê Îranî ameyî surgunkerdene bakûrê Kazakîstanî.^[21] Mîyanê nê kesanê ke ameyî nefîkerdene de kurdî zî est bîyî, la ma nêeşkenê derheqê hûmara înan de zanayîşêkê şênberî bidê. Seba surgunkerdîyan xeylêk sucdarkerdişî est bîyî. Mîsal hemverşorişgêrîye, neteweperestîye, serokerdoxîye, antî-sovyetîzm û heramîye mîyanê sucdarkerdişan de bîyî.^[22]

Şahidîya Nadîr Nadîrovî

Derheqê surgunan de çend şahidîyî est ê. Înan ra yew Nadîr Nadîrovo ke Nahçivan de dewa Qîqaçe ya rayonê Stalînî de serra 1932yî de maya xo ra bî yo.^[23] Key ke surgunî dest pêkerd, pîyê Nadîrovî çin bî û keye de 9 domanan destê maya ey ro seyr kerdêne.^[24] Surgun kêmî-zêde 2 mengî ramîya. Axirê keyeyê Nadîr Nadîrovî resa şaristanê Mîrzoyanî yê Kazakîstanî û uca ra derbasê rayonê Sarisu bî. Tiya de dewa Kaskabûlakî xo rê sey ca dîyar kerd.^[25] Na dewe hema zî est a û hukmatê Kazakîstanî kurdanê dewe rê “otonomîyo kulturî” dayo.

Vîrameyîşê Necmettîn Çatuyevî

Vîrameyîşê Necmettîn Çatuyevo ke Nahçivan de dewa Mahmud-Kentî ya rayonê Noraşenî de maya xo ra bî zî girîng ê. Goreyê zelalkerdişê Çatuyevî leşkeranê Yewîya Sovyetan teşrîna peyêne 1937 de eşt dewa Mahmud-Kentî ser.^[26] Tîya ra keyeyî ameyî berdene ver bi îstasyona trêne ya Arazdayanî. Çatuyev vîrameyîşê xo de vano ke ê ameyî dekerdene vagonanê barî. Şertê vagonan qet baş nêbîyî. Mîsal mîyanê vagonan de parde û texte ra tuwalet amebî viraştene. No zî seba cinîyan “azap” bî. Raywanîye hema hema 20 rojî ramîyabî.^[27] Netîce de qefle dewa Kauçukî ya rayonê Îlî yê oblastê Almati yê Kazakîstanî de ca bî.

Çimeyî

^[1] V. M. Alpatov, “Russkaya Latinitsa N. F. Yakovleva (Rûsya de Latînîzasyonê N. F. Yakovlevî)”, Nauchnyy Dialog, No: 3 (39), 2015, ss. 8-28.

^[2] R. D. Kurtseitov, “Razvitiye Obrazovaniya na Yazykakh Korennykh Narodov i Natsional’nykh Men’shinstv na Postsovetskom Prostranstve: Proshloye i Nastoyashcheye” (Termînê Post-Sovyetî de Ziwananê Kêmneteweyîyan û Şaranê Cayîyan de Perwerde de Raverşîyayîş: Demo Vîyarte û Nikayên), Kul’tura Narodov Prichernomor’ya, Tom: I, No: 99, 2011, ss. 104-107.

^[3] Env.

^[4] Rohat Alakom, “Kürt Gazeteciliğinde Bir Köşe Taşı: Rêya Teze (1930-2022) (Rojnamegerîya Kurdan de Kemerêka Çengeyî: Rêya Teze [1930-2022])”, Çev: Hoşeng Nizarî, Kürd Araştırmaları Dergisi, Sayı: 8, Yaz 2022, ss. 73-96.

^[5] Karim Ankosi, Dokumenty O Kurdakh Yuzhnogo Kavkaza Khranivshiyesya V Natsional’nom Istoricheskom Arkhive Gruzii (Arşîvê Tarîxê Neteweyî yê Gurcîstanî de Derheqê Kurdanê Başûrê Qafqasya de Belgeyê Pawîyayî), Tbilisi, 2010, s. 43.

^[6] İsmet Konak, Sosyalist Kürtler: Devrim, İnşa, Sürgün (1917-1937) (Kurdê Sosyalîstî: Şoriş, Awanîye, Surgun [1917-1937]), Nûbihar Yayınları, İstanbul, 2022, s. 52.

^[7] H. M. Çatoyev, Kurdy Sovetskoy Armenii: Istoricheskiy Ocherk (1920-1940) (Kurdê Armenîstanê Sovyetan: Wekinitişêko Tarîxî [1920-1940]), Akademiya Nauk SSSR, Yerevan, 1965, r. 98.

^[8] Çatoyev, Kurdy Sovetskoy Armenii: Istoricheskiy Ocherk (1920-1940) (Kurdê Armenîstanê Sovyetan: Wekinitişêko Tarîxî [1920-1940]), r. 89.

^[9] I. V. Sibiryakov, Yuzhnyy Ural: Vek Dvadtsatyy (Başûrê Uralî: Seserra XX.), Tom: 8, Izdatel’skiy Tsentr “YUUrGU”, Chelyabinsk, 2019, s. 170.

^[10] Konak, evn., r. 105.

^[11] Env.

^[12] P. F. Ragimova, “Kurdskiye Etnicheskiye Men’shinstva v Stranakh Zakavkaz’ya (Welatanê Başûrê Qafqasya de Kêmneteweyîyê Kurdan ê Etnîkî)”, Chelovecheskiy Kapital, No: 12/120, 2018, ss. 29-36.

^[13] N. L. Pobol î P. M. Polyan, Stalinskiye Deportatsii: 1928-1953 (Surgunê Demê Stalînî: 1928-1953), Izdatel’stvo “Materik”, Moskva, 2005, s. 77.

^[14] Env.

^[15] Env.

^[16] N. F. Bugay, T. M. Broyev î P. M. Broyev, Sovetskiye Kurdy: Vremya Peremen (Kurdê Sovyetan: Demê Bedilîyayîşan), Izdatel’stvo “Kap”, Moskva, 1993, s. 48.

^[17] V. A. Berdinskikh, I. V. Berdinskikh î V.I. Verem’yev, Sistema Spetsposeleniy v Sovetskom Soyuze 1930-1950-kh godov (Serranê 1930-1950an de Yewîya Sovyetan de Pergalê Cakerdişê Taybetî), Nauch. Red. I. L. Zherebtsov, IYALI Komi NTS UrO RAN, Syktyvkar, 2015, s. 36.

^[18] Petr Novysh, “Sovetskiye Kurdy ne byli Unichtozheny Tovarishchem Stalinym (Kurdê Sovyetan bi Destê Rayîrheval Stalînî Nêwedarîyayî)”, https://newsland.com/post/4834821-sovetskie-kurdy-ne-byli-unichtozheny-tovarishchem-stalinym, Tarîxê Resayîşî: 8.10.2024.

^[19] Berdinskikh, Berdinskikh, Verem’yev, env., r. 36.

^[20] Env.

^[21] Env.

^[22] Pobol, Polyan, env., r. 77.

^[23] Bugay, Broyev, Broyev, env., r. 49.;

^[24] Env.

^[25] Konak, env., r. 169.

^[26] İsmet Konak, “Sovyet Kürtlerinin ‘37 Sürgünü: Necmettin Çatuyev’in Anıları (Surgunê ‘37î yê Kurdanê Yewîya Sovyetan: Vîrameyîşê Necmettîn Çatuyevî)”, Agos, Sayı: 1400, 2 Haziran 2023, s. 16.

^[27] Konak, “Sovyet Kürtlerinin ‘37 Sürgünü: Necmettin Çatuyev’in Anıları (Surgunê ‘37î yê Kurdanê Yewîya Sovyetan: Vîrameyîşê Necmettîn Çatuyevî)”, r. 16.