(Kontekstê notanê N.Suxanovî de)
V. Î. Lenîn
Nê rojan de mi tayê notê Suxanovî yê şorişî ser o têv dayî. Bi taybetî ju wazanîya burjuwayanê qijkekanê ma bal ancena. Çito ke na wazanîye dîlaweranê enternasyonal ê IIyin de bîye. Lazim nîyo ke ez vajî ê xeylê tersonek ê. Key ke modelê almankî ra qalê birîyayîşî beno ê bi teredutan ra pîzeyê xo mird kenê. Lazim nîyo ez nê xususîyetê demokratanê burjuwayanê qijkekan ê ke wextê şorişî de ameybî musnayene vajî. Texlîdo koledarê gunê virênî yo ke ê kenê bal anceno.

Ê pêro xo sey marksîstan say kenê, la heqê marksîzmî de wazanîya girse kenê. Înan çîyo ke marksîzm de qerar dano qet fam nêkerd. Bi taybetî dîyalektîkê şorişgêrê marksîzmî fam nêkerd. Oxina ke îzehetanê Marksî yê dîrektî vanê tawanê şorişî de sistbîyayîşo maksîmûm lazim nîyo. Înan nê îzehetî temamen fam nêkerdî. Ju kî ê sey nimuneyî îzehetanê Marksî yê ke jubînîrênuştişê (serra 1856î de) ey de estê ferq nêkenê. Marksî nê jubînîrênuştiş de Almanya de jubîyayîşê cengê dewijan, cengo ke seba viraştişê rewşa şorişgêrî hunerin o, bi tevgerê karkeran ser o hêvîya xo îfade kerd. Ê sey pisînga ke dormeyê pureyê kuşneyê germî de çerexîna dormeyê nê îzehetê Marksî de çerexînê. Ê tevgeranê xo de xo sey reformistanê tersonikanê ke burjuwazî ra abiriyayîşî ra tersenê, asnenê. Ju kî ê tersonikîya xo bi virvirê bêtersî ya û zuran a darenê we. Û naye ra teber pêrune de sey teorîk famkerdişê nê fikranê marksîstîyan ser o temamî bêhunerîya girse bal ancena:
Heta nika înan rojawanê Ewropa de raya dîyarkerdeya averşîyayîşê demokrasî yê burjwa û kapîtalîzmî dîye. Ê qet heyal nêkenê ke ma na raye beno ke sey mutatis mutandisî1 name kenîme. Tayê vurîyayîsê ke goreyê dîrokê dinya hende muhîm nîyê teber de manê.
Şorişo ke girêdayeyê cengê dinyaya emperyalîst a juyin ra ya sifte yeno. Bi taybetî xususîyetanê neweyan yan înan ke pabi cengî vurîyaybî lazim şorişî ser o tesîr bikerdêne. Çike dinya de cengo nanên, rewşa nanênî de qet nêbî. Heta nika ma vînenîme ke burjuwazîya welatanê tewr maldaran nê cengî ra tepîya munasebetanê normalan nêeşkenê tanzîm bikerê. Reformîstê ma û burjuwazîyo qijkek o ke dilqê şorişgêrî der o nê munasebetanê burjuwayan sey sînor (sînoro ke caran îxlal nêbeno) say kenê. Aye ra kî dotê nê normî xeylê barî û şablonin fam kenê.

Babeta diyîne, dîroka dinya de kontekstê qaydeyê umûmî ya averşîyayîşî de xêzê ferqinî yê averşîyayîşî ke goreyê form û nîzamî orjînalîya averşîyayîşî temsîl kenê teber de nêmanê û qebul benê. Înan ra no fikr dûr o. Qet nêno înan vîrî ke Rûsya sînorê welatanê medenîyan der a, welatê ke bi desteyê nê cengî kaş bîyê mîyanê medenîyetî, welatê rojhelatê pêroyî û welatê ke ewropayin nîyê. Qet nêno înan vîrî ke Rûsya wayîrê tayê orjînalîyanê ke dilqê peroyî yê averşîyayîşê dinya de merediş bîyê. Nê orjînalîyî, şorişê Rûsya welatanê rojawanê Ewropa yê kanan ra birnenê ya û vîyerê welatanê rojhelatî de tayê neweyîyanê qismîyan kenê.

Nimûneyêko bîn, fikrê nê burjuwayanê qijkekan heta peynîye şablonin o. Wextê averşîyayîşê sosyal-demokrasîye rojawanê Ewropa de ezber kerd. Goreyê nê fikrî ma nêrestîme pê sosyalîzmî. Nînan ra tayê merdimê îlmî yê “rûmetgiranî” zirrenê ke ma de seba sosyalîzmî şartê objektîfî yê ekonomîkî çin ê. Nê persî qet nênê vîrê kesî: Şaro ke cengê juyîn ê emperyalîstî de raştê rewşa şorişî ame bineyê tesîrê neçarîya xo de nêkewt nê cengî? Nê cengî qe no şansê wayirbîyayîsê şartanê medenîyetî nêdabî şarî?
Înan vatêne ke “Rûsya hona nêresta pê daraxê averşîyayîşê qewetanê berhemardoxan. Nê daraxî de sosyalîzm mimkun o.” Dîlawerê enternasyonal ê II’yinî û Suxanov nê teoremî ro sey roştîya çimanê xo seyr kenê. Ê nê teoremî hazar rey o ke sey vilence cunê û goreyê înan no teorem şorişê ma de qerardayoxêk o.

Eke orjînalîya rewşa sifte Rûsya dekerde cengê dinya yê emperyalîstî yo ke welatê rojawanê Ewropa yê tesirin ê qelebîyê ci, eke na orjînalîya rewşa Rûsya dekerde daraxê şorişanê rojhelatî yê ke nika dest pêkenê yan çi wexto ke dest pêkerdo, nê şartan de ma se bikîme? Key ma eşkenîme cengê dewijan bi tevgera karkeran sey perspektîfê mimkunî yo ke Karl Marksî serra 1856î de kontekste Prûsya de nuştbî pêresnime.
Eke heme neçarîya rewşa ke qewetê karkeran û dewijan des qatî zêdnena, seba viraştişê şartanê bingeyinan ê medenîyetî welatanê rojawanê Ewropa yê bînan ra îmkanê ferqinî dana ma? Dilqê averşîyayişê ûmûmî yê dinya nê ra ferq keno? Munasebetê bingeyî yê sinifanê bingeyinanê her dewletî yo ke vîyarte de ancîyayo ceriyanê ûmûmî yê şorişê dinya yan nika ancîno ci, nê ra ferq kenê?
Eke seba viraştisê sosyalîzmî daraxê dîyarkerde yê kulturî (kes nêeşkeno vajo ke no daraxê kulturî senîn o. Çike her dewletê rojawanê Ewropa de no darax cîya yo) lazim yo, çayê bi raya şorişgêrî ya pêrestisê nê daraxê kulturî ma rê tomet bibo? Dima ma bingeyê sîstemê sovyetkî, îqtîdarê karkeran û dewijan de eşkenîme biresîme pê şaranê bînan.
Seba viraştisê sosyalîzmî şima vanê ke medenîbîyayîş lazim o. No baş o. Çayê ma sifte welatê xo de şartanê medenîbîyayîşî nêvirazîme, teberkerdişê axayan û kapîtalîstanê rûsan çayê nêbo? Dima hetê sosyalîzmî ser dest pê tevgerî mekîme? Kamcî kitab de şima wendo vurîyayîşê ke teberê nîzamê ûmûmî yê dîrokê der ê qebul nêbenê yan mimkun nîyê?
Eke yeno şima vîrî, Napolyonî vatêne, “On s’engage et puis… on voit.” No vatiş ziwanê rûskî de yeno nê manayî: “Ravêr pêrodayîşê giranî de cayê xo bîgîme, uca de her çî aseno.” Ma kî sifte serra 1917î de asma Teşrîna Verêne de ju pêrodayîşê giranî de ca girewtbî. Ma uca de detayê (ê goreyê dîroka dinya bêguman detay ê) averşîyayîşî yê wina yê sey peymana Brest-Lîtovskî û NEP2 dîyî. Ewro bêguman o ke serfîrazîya zafane kewt ma dest.
Yan Suxanovê (sosyal-demokratê ke raştê înan de vindenê înan qet nêgênê dîqet) ma hewnê xo de şorişkerdişî nêvînenê. Şorişê dimayînî yê ke goreyê nufûsî welatanê rojhelatî yê ke xeylê maldaran û goreyê şartanê komelkî xeylê cîyayeran de benê, burjuwayanê serbarîyanê ma yê Ewropa rê şorişê rûskî ra zêde orjînalîyan taqdîm bikerê.
Na raşt a, kitabo ke Kautski nuştîbî wextê xo de xeylê çîyo bifayde bî. La vanê ke nê kitabî heme formê averşîyayîşê dîrokê dinya yê dimayine verinde dîbî. Ma nê fikrî ra derbaz bibîme. Kam o ke wina fikirîyeno ey rê bom vanê.
17 Zemherî 1923

1 Mutatis mutandis ju îdyomo latînkî yo. Îdyom yeno na mana “çîyê ke lazim bêrê vurîyayîs vurîyaybî.”

2 NEP (Novaya Ekonomicheskaya Politika) kirmanckî de yeno manaya “polîtîkaya ekonomîkî ya newe.” Na polîtîka JKSS (Juyîya Komaranê Sovyetan ê Sosyalistan) de mîyanê serranê 1921-1927î de îcra bîbî.

Çime: V. I. Lenin, Polnoye Sobraniye Sochineniy (Eserê Weçinitî), Izdatel’stvo Politicheskoy Literatury, Moskva 1970, s. 378-382.

Not: No nuşte ziwanê rusî ra açarîyayo.

Çarnayox: Dr. Îsmet Konak