Kurdî têna Mezopotamya û Îran de nêciwîyenê. Habîtatê înan xeylê hîra yo. Qafqasya û Rûsya zî mîyanê nê habîtatî de ca genê. Tarîxê kurdanê na cografya zêde nêzanîyeno. Şaro kurd zafane “4 leteyanê Kurdistanî” ser o vindeno. La no leteyo 5. zî xeylê balkêş o. Bitaybetî têkilîya kurdan bi şorişanê Rûsya girîng a. Ma na meqale de do giranîye bidê na têkilîye.
Seke zanîyeno hamnan 1914 de Şerê Dinya yê I. dest pêkerd. Rûsyaya Çarîye zî tewrê nê şerî bîye. O wext Çar Nîkolayê II. Rûsya îdare kerdêne. Heta şerî Rûsya de sinifê şorişgêrî xeylê hêzdar bîbî. Çarî zanayêne ke şoriş verê berî de yo. Bi nê hawayî ey waşt şerî sey hacetî bişuxilno. Yanî ey waştêne mîyanê şarê Rûsya de “şovenîzmê sosyalkî” biaferno. Birastî no meyl virazîya. Mîsal menşevîkan, şorişgêranê-sosyalîstan (eserî) paştîya bêsînore dabî îdareyê Nîkolayê II. Tewr zîyade nê dînamîkî “sosyalîst” bîyî. Bitaybetî nameyê Plehanovî zaf amebî nîqaşkerdene. Ey marksîzmî rê xîyanet kerdbî. Çike Plehanov mîyanê sosyalîstanê Rûsya de sey “marksîsto verên” hesibîyeno.
Ne şovenîzmo sosyalkî ne şer ne zî nîjadperestîye seraya Nîkolayê II. nêxelisnaye. Girseyanê pelixîyayan sibate 1917 de şoriş kerd û monarşîyê çarî rijna. La menge bi menge burjuwazîyî serdestîya xo awan kerde û pêro îqtîdar girewt binê serdestîya xo. Problemê girseyanê kedkaran ê serekeyî nêameyî çareserkerdene. Na çarçewa de Lenînî “Tezanê Nîsane” de nuştbî ke êdî Rûsya de prosesê şorişê burjuwayî qedîya û ganî îqtîdar derbasê destê karker û dewijan bibo. Yanî ey û bolşevîkan waştêne ke Rûsya de pergala sosyalîste bêro awankerdene. Bi nê hawayî bolşevîkan tebaxe 1917 de kongreya 6. kerde û bira şorişê çekdarî girewte. Goreyê kitabê A. M. Pankratova û G. D. Kostomarovî yê bi sernameyê Letopis Velikoy Oktyabrskoy Sotsialisticeskoy Revolyutsii (Sernameyê Şorişê Teşrîna Verêne yê Sosyalîst û Girdî) 25ê teşrîna verêna 1917î de şorişo sosyalîst qewimîya û bolşevîkan îqtîdar girewt destê xo. Şorişê ra dima bêşik mîyanê şorişgêranê sosyalîstan û grûbanê ke vera sosyalîzmî ameyî de Şerê Zerreyî dest pêkerd. Nê şerî kêmî-zêde 5 serrî dewam kerd. Peynîya şerî de bolşevîkî ser kewtî.
Erebê Şemo
Hem şorişê Rûsya hem zî Şerê Zerreyî yê Rûsya vilayê xeylê cografyaya hîraye bîyî. Herêma Ukrayna, Turkistan, Sîbîrya û pêro Qafqasya binê tesîrê nê serebûtan de mendî. Xeylêk şarê Rûsyaya Çarîye zî tewrê Şerê Zerreyî bîyî. Nê şaran ra şaro balkêş kurdî yê. Tayê kurdan paştî daye sipîyan, tayênan zî sûrexan yanî bolşevîkan rê hetkarîye kerde. Mîyanê kurdanê ke paştî daye bolşevîkan de merdimo tewr girîng û balkêş Erebê Şemo (Arab Şamoyevîç Şamîlov) bî. Şemo serra 1897î de dewa Cilawûzî (bi tirkî Susuz) ya rayonê Qaxizmanî yê oblastê Qersî de ame dinya. Şemo bolşevîkan sifte serra 1916î de Erzîrom de nas keno. Seke zanîyeno Erzîrom demê Şerê Dinya yê I. de bi destê artêşa rûse ame îşxalkerdene. Şemoyî Erzîrom de asinrayîr de dest pê açarnayoxîye kerdbî. Tîya de bolşevîkan reyde tayê têkilîyê germî awan kerdî. Serra 1917î de mîyanê Partîya Sosyal-Demokrate ya Rûsya de endamê baskê bolşevîkan bî. Heman serre de menga gulane Zerqamîş de bi bahaneya tewrbîyayîşê aktîvîteyanê şorişgêran tepişîya.
Şemo û Şerê Zerreyî yê Rûsya
Erebê Şemoyî Şerê Zerreyî yê Rûsya de zî hetê bolşevîkan de cagirewtbî. Goreyê kitabê bi sernameyê “Stranıy i Narodıy Blijnego i Srednego Vostoka (Şar û Welatê Rojhelatê Nêzdî û Mîyanênî)” Şemoyî bitaybetî Başûrê Qafqasya de hetê bolşevîkan de têkoşîn kerd. Reyna serranê 1920-1921an de şaristanê Kuba de mîyanê Komîsyonê Îstîsnayî yê Azerbaycanî de sey serekê beşê operasyonê nimitkî de xebitîya. Badê cû Şemoyî awanîya sosyalîzmî de îdareyê bolşevîkan rê hetkarîyêka bêhempa kerde. Baxusus seba şarê kurdî xebatê girîngî kerdî.
Ferîkê Polat
Şorişanê Rûsya de yew merdimo bîn o muhîm bêguman Ferîk Agîtovîç Polatbekov bî. Nameyê ci yo bîn Fyodor Matveevîç Litkîn bî. Kurmancî de nameyê ci zafane sey Ferîkê Polat zanîyeno. Ferîk serra 1897î de Rûsyaya Çarîye de bajarekê Nîkolskî yê şaristanê Tulunî yê gubernîyaya Îrkutskî de maya xo ra bî. Pîyê Ferîkî Egît Polatbek eslê xo de dewa Harabe Dîgorî ya uçastokê Dîgorî yê oblastê Qersî ra yo. Cigêrayoxî Candan Badem ve Rohat Alakom nusenê ke Egîtî serra 1890î de Gulîzare remnaye û wextê remnayîşî de waya Gulîzare Geveze kişte. Coka Egît ame nefîkerdene bi Îrkutsk û uca de Anna Kartaşova şinasnaye. Netîce de ê zewicîyayî û zewacê înan ra 5 domanî ameyî dinya. Înan ra yew Ferîkê Polat bî.
Lîseya Îrkutskî
Ferîk bi zeka, xebatkerîye û xêrwazîye ameyêne zanayene. Bitaybetî ey de seba perwerdeyî waştişêko gird estbî. Ferîkî gama ke lîseya Îrkutskî de perwerde girewt, îdeolojîyo çepgir nas kerd. Îrkutsk de endamê komelêka sosyalîste bî. Komele bi destê şorişgêr P. Parnyakovî ameyêne îdarekerdene. Mîyanê komela de rojnameyo bi nameyê “Nasha Rabota (Xebata Ma)” weşanîyêne. Ferîkî nê rojnameyî de tayê şîîrî nuştbî. Cigêrayoxo rûs G. T. Kîlesso nuseno ke arêkerdîya şîîranê Ferîkî ya bi nameyê “Pesnya Yunostî (Deyîra Ciwanîye)” nê rojnameyî de ameye weşanayene.
Yenîseysk de xebatê şorişî
Key ke Şerê Dinya yê I. dest pêkerd. Her cayê Rûsya de rêxistinbîyayîşê bolşevîkan û xebatê şorişî zêdîyayî. La hetê bînî ra şorişgêran ser o tedayî zî zêdîyayî. Nê konteksî de Ferîk raştê teda û taqîban ame. Seba ke xo polîsî ra bixelisno, şî bajarê Yenîseyskî. Tîya de xebatê xo yê sîyasî dewam kerdî. Bolşevîkanê Yenîseyskî ra A. Perensonî reyde tayê têkilîyî viraştî. Ferîkî baxusus mîyanê wendekaranê Yenîseyskî de propaganda kerdêne. No dem rojnameyo bi nameyê Pod Znamenem Revolyutsii (Binê Alaya Şorişî) de tayê nuşte û şîîrê ci weşanîyayî. Seke cor de ame nuştene, Rûsya de sibate 1917 de soriş qewimîya. Şîîr û nuşteyanê Ferîkî de tesîrê nê şorişî estbî. Ma vajê şîîranê ci yê “Marşa Şorişî” û “Dişmen Her Ca de yo” de hîs û coşê şorişî yenê çaxkerdene.
Şorişo sosyalîst
Senî ke cor de ame nuştene, 25ê teşrîna verêna 1917î de şorişo bolşevîk qewimîya. No wext Ferîkê Polatî mîyanê sovyetê Tomskî de xebatî kerdêne. Gama ke Ferîkî agahîya şorişî girewte, na agahîye tayê sazgehan û leşkergehan de vila kerde. Ey derheqê şorişî de tayê çalakîyan de zî qisey kerd. Bi kilmî şarê Tomskî paştî daye proletaryaya Petrogradî.
Komara Sovyetî ya Sîbîrya
Şorişê bolşevîkan ra tepîya tayê dînamîkan nêrazîbîyayîş mojna. Mabênê bolşevîkan û înan ê ke şoriş nêwaşt de alozîye dest pêkerd. “Kataklîzm” heta Îrkutskî axme bî. Bi nê hawayî Ferîk, Tomsk ra vejîya û şî bi Îrkutsk. No dem Îrkutsk de Merkezê Sîbîrya (Tsentrosîbîrî) ronîya. Ferîk zî endamê na awanîye bî. Serê Merkezê Sîbîrya de embazê Ferîkî yo nêzdî Nîkolay Yakovlev estbî. Ferîkî heman wext mîyanê Komara Sovyetî ya Sîbîrya de sey Komîserê Şarî yê Îdareyê Sovyetî wezîfe girewtbî.
Mergê Ferîkî
Nuştox Yurîy Romaşkov nuseno ke wisar 1918 de bi hetkarîya dewletanê teberî serewedaritişê çekoslovakan dest pêkerd. Artêşa Sipîye bi Lejyonê Çekoslovakan (40 hezar) pêkerd û hêrişê vera bolşevîkan kerd. Ferîkê Polat zî tewrê pêkewtişan bî. Heta payîzê 1918î pêkewtişan dewam kerd. Netîce de Ferîkê Polat, embazê ci N. N. Yakovlev û bolşevîkê bînî 22yê teşrîna peyêna 1918î de herêma Yakutistanî de sûka Olekmînskî (Olyokmînsk) de bi destê Artêşa Sipîye ameyî qetilkerdene.
Cengîz Yildirim
Herêma Qafqasya ra kurdêko bîn zî tewrê şorişanê Rûsya bîbî. Nameyê ci Cengîz Yildirim bî. Yildirim serra 1890î de rayonê Gubatli/Kubatli yê uyezdê Zangezurî yê gubernîyaya Elîzavetpolî de ame dinya. Nameyê ey xeylêk çimeyanê ziwanê Azerbaycanî û rûskî de sey “Çîngîz Îldirim” derbas beno. Bixo endamê keyeyê Sultanovî bî. Seke zanîyeno no keye Qafqasya de keyeyêko arîstokrat bî. Rixmo ke Yildirim endamê keyeyê maldarî bî, bolşevîkan rê sempatî pîl kerdbî. Na çarçewa de tewrê Şorişê Teşrîna Verêne zî bî. Gama ke girseyan hemverê Seraya Zimistanî hêriş kerd, Yildirim mîyanê înan de bî. Cigêrayoxo azerbaycanij Memmed Suleymanov dîyar keno ke Yildirim miyanê Sovyetê Petrogradî de xebitîya.
Kurdistano Sûrex
Bitaybetî Şerê Zerreyî yê Rûsya de Cengîz Yildirimî hetkarîyêka girde daye. Mîsal ey hezîrane 1918 de Parleşkerêko Musluman awan kerd. Nameyê ci yo bîn “Yildirimîyye” bî. Nê parleşkerî baxusus Cepheyê Rojhelatî de Artêşa Sûrexe rê paştî dabî. Yildirimî dima ra serra 1920î de Şorişê Nîsane yê Azerbaycanî de hetê bolşevîkan de ca girewt. Tewr zîyade hukmatê verênî yê Azerbaycanî de komîserîya şarî ya karanê leşker û deryayî kerde. Seke fikrîyeno Cengîz Yildirimî awanbîyayîşê Kurdistanê Sûrexî de zî rolêko girîng kay kerdo. Cigêrayox Hejarê Şamîl nuseno ke Yildirimî serra 1921î de vêşanî ya ke herêma kurdan de qewimîyaye arde rojdem û bi nê hawayî îdareyê Azerbaycanî girîngîye daye Kurdistan.
Kurdê Qafqasya
Eserê bi nameyê “Stranıy i Narodıy Blijnego i Srednego Vostoka (Şar û Welatê Rojhelatê Nêzdî û Mîyanênî)” de nusîyeno ke xerza Cengîz Yildirimî rayonê Gubatli ra Kara Îlyasov, Abbas Sultanov, uyezdê Zangezurî ra Alî Amîraslanov û Ermenistan ra Şamîr Teymurovî bolşevîkan rê hetkarîye kerde. Parleşkerê Kurdan o Espar o ke bi destê Şamîr Teymurovî ameyêne îdarekerdene, mîyanê Artêşa Sovyetan a 11. de rolêko muhîm kaykerdbî. Yewna kurdanê herêma Elegezî zî şorişan de paştî dabî bolşevîkan.
