Mirin û windahî, du rastiyên gerdûnî ne ku her mirov di qonaxeke jiyana xwe de bi van rastiyan re rû bi rû dimîne. Li hember van windahiyan, mirov dikeve nav pêvajoyeke hestî, derûnî û civakî ku jê re ‘şîn’ tê gotin. Şîn ne nexweşî ye lê belê bertekeke mirovî û xwezayî ye ku divê bê tecrubekirin û fêmkirin. ‘Mirin rojek e, şîn sê roj in. Ango şîn ji mirinê dijwartir e’. Trajediyên dîrokî û civakî yên weke koçberî, komkujî, şewitandina gundan, îşkence, destdirêjî û şerên bêdawî, ji bo kurdan şînê ji bûyereke takekesî wêdetir biriye. Şîn veguheriye serpêhatiyeke kolektîf ku bi nifşan re berdewam dike û di kûrahiya nasnameya wan de cih girtiye.
Êş û şîn
Berî ku pêvajoya şînkêşiyê bê ravekirin, girîng e ku em têgeha şînê rast pênase bikin. Psîkiyatrîst Vamik Volkan, cudahiyeke girîng dixe navbera ‘êş’ û ‘şîn’ê. Li gorî wî, ‘bertekên pêşî yên ji bo windahiyan weke ‘êş’ê tên binavkirin. Êş, ew şoka destpêkê ye ku bi bertekên fîzîkî yên weke ‘bênçikîn, hîsa fetisîbûnê, zeifbûna masulkeyan, girî û bêhişketin’ xwe nîşan dide. Di vê qonaxê de, mirov hewl dide ku rastiyê înkar bike.
Lê belê şîn, pêvajoyeke cuda û kûrtir e. Volkan, şînê weke ‘diyardeyeke bêdeng û hundirîn’ pênase dike ku bi salan didome. Bingeha şînê, ‘danûstandineke xurt’ e bi ‘tesewira wî/wê kesî’ ya ku di zihnê me de maye. Em bi wê tesewirê re diaxivin, gengeşeyê dikin, li hev dikin û jê aciz dibin. Ji ber vê yekê, li gorî Volkan, ‘şîn qet bi dawî nabe’, tenê bi demê re hêza xwe kêm dike.
Pêvajoya şînkêşiya normal
Her çend şîn pêvajoyeke takekesî be jî, pispor hin qonaxên giştî ji bo wê diyar dikin. Pêvajoya şînê bi şokeke mezin dest pê dike. Mirin an windahî ewqas ji nişka ve û giran e ku mirov ‘naxwaze bawer bike ku bûye’. Hiş û laş dicemidin. Piştî ku ev cemidandin hêdî hêdî dihele, şînkêş dikeve nav bahozeke hestan. Ew dikeve nav ‘nakokî û pêkutiya hestan’; tirs, bêçaretî, hêrs, bêbawerî û sûcdarî li pey hev tên û diçin. Di vê astê de, lêgerîna li sûcdarekî gelekî berbelav e.
Gav bi gav, piştî ku bahoz radiweste, qonaxa adaptasyonê dest pê dike. Şînkêş hêdî hêdî dest pê dike ku rastiya windahiyê qebûl bike. Ew fêm dike ku ‘windahî şûnde nayê, divê jiyan bêyî wî/ê jî bidome’. Di dawiya vê rêwîtiyê de, mirov digihîje hevsengiyeke nû. Ew ji nû ve çalak dibe, berê xwe dide paşerojê û têkiliyên nû ava dike. Yê çûyî di dil û bîranînan de cihekî taybet û aram digire lê êdî nahêle ku jiyana yê mayî bi temamî raweste.
Şîna tevlîhev û patolojîk
Dema ku mirov di pêvajoya şînê de asê bimîne, em behsa şîna patolojîk an jî tevlîhev dikin. Eger piştî şeş mehan reftarên kesê şînkêş weke roja ewil bin û derûniya wan xerabtir be em dibêjin ev şîna patolojîk e. Gava windahî bi trawmayê re têkildar be, pêvajoya şînê aloz dibe. Heta ku mirov bi trawmayê re rû bi rû nemîne û wê çareser neke, ‘şîngirêdan bi awayekî normal nabe’. Yek ji diyardeyên şîna patolojîk, ‘şîna domdar’ e. Di vê rewşê de, tiştên ku ji yê mirî mane, weke ‘heyberên peywendiyê’ roleke navendî dilîzin. Saetek, nameyek an cilekî yê mirî dibe weke ‘sêhrekê’ ku şînkêş wê diparêze.
Di jiyana zarokan de şîn
Zarok, windahî û mirinê weke mezinan fêm nakin û bertekên wan jî cuda ne. Di serdema pitiktiyê de (0-2 sal), zarok mirinê fêm nakin lê tunebûna kesê ku lê dinêre hîs dikin. Di serdema berî dibistanê de (2-5 sal), zarok mirinê weke ‘rewşeke demkî’ dibînin. Di serdema dibistanê de (6-11 sal), zarok hêdî hêdî fêm dikin ku mirin dawiya jiyanê ye. Di serdema xamatiyê de, ciwan êdî têgiha mirinê bi awayekî razber fêm dikin. Girîng e ku mezin bi awayekî ‘zelal, dirust û rihetker’ bi zarokan re li ser mirinê biaxivin. Divê ji gotinên sembolîk û nezelal ên ku dikarin zarokan bitirsînin, weke ‘razaye’ an ‘çûye rêwîtiyê’, bê dûrketin.
Barê hevpar ê dîrokê
Şîn ne tenê takekesî ye. Gava trawmayeke mezin li ser civakekê çêdibe, ‘civatên neteweyî û etnîk jî şînê girêdidin’. Vamik Volkan vê yekê weke ‘şîna civakî’ bi nav dike. Volkan têgiheke din derdixe holê: ‘Trawmaya hilbijartî’. Ev têgih tesewira hevpar a trajediyeke ku di dîroka civakekê de qewimiye û ji ber ‘yên din’ rû daye, vedibêje. Ev tesewira trawmayê nifş bi nifş tê veguhestin. Ev konsepta ‘Trawmaya hilbijartî’ ji bo fêmkirina rewşa kurdan û gelek gelên din ên bindest, amûreke teorîk a pir bi hêz e.
Şîn û bikaranîna dermanan
Di pêvajoya şînê de, pirsa gelo divê derman bên bikaranîn an na, pirseke girîng e. Dermansaz Etman Yavuz diyar dike ku şîna normal bertekeke xwezayî ye û divê mirov zêde têkildarî wê nebe. Li gorî wî, ‘ji bo şîna patolojîk pêdiviya mirovan bi dermanan çêdibe’. Bikaranîna dermanên antidepresan di şîna normal de nayê pêşniyarkirin, ji ber ku ew dikarin hestan rûpoş bikin. Tenê dema ku şîn veguhere rewşeke patolojîk an depresyona klînîkî, divê bi kontrola pisporan derman bên bikaranîn.
Encam
Şîn pêvajoyeke kûr û tevlîhev e ku ji êşa destpêkê heta danûstandina demdirêj a bi tesewira yê windabûyî re didome. Dema ku bi trawmayê re têkel bibe, dikare veguhere şîneke patolojîk. Zarok vê pêvajoyê li gorî geşedana xwe ya zihnî bi awayekî cuda dijîn. Di çarçoveya civaka kurdan de, şîn ji çarçoveya takekesî derketiye û bûye serpêhatiyeke civakî. Pêwîst e ku em ji pêvajoya şînê re rêzê bigirin. Şîn ne nîşana qelsiyê ye; ew parçeyek ji mirovbûna me ye. Ji bo ku em ji vê êşê xelas bibin, divê em bi hestên xwe re rû bi rû bên.
Çavkanî
Aslan, S. (2017). Mirin, windahî û şîn di jiyana zarokan de. Psychology Kurdî, 1(3), 24-28.
Volkan, V. D. (2017). Hevpeyvîn (S. Özmen, Wer.). Psychology Kurdî, 1(3), 16-21.
Winzer, D. (2017). Şîn û şîna normal. Psychology Kurdî, 1(3), 22-23.
Yavuz, E. (2017). Şîn û derman. Psychology Kurdî, 1(3), 29.
