Tarîxê dewleta tirkan gonîn o. Dewlete serê esteyanê merdeyan de ameya awankerdene. Bitaybetî serra XX. de vera kurdan polîtîkaya tenkîlî ameye caardene. Xeylêk qetlîyamî virazîyayî. Na çarçewa de Dêrsim de 15ê teşrîna peyêna 1937î de 7 seyîdê Dêrsimî bi hovî ameyî dardekerdene. Mîyanê înan de Seyîd Riza, Usenê Seyîdî, Findik Axa, Resîk Usen, Alîyê Mîrzê Silî, Hesenê Îvrahîmî û Hesen Axa estbî.
Serekê mehkeme ya ke seyîdî muhakeme kerdî Hatemî Semîhî vatbî ke na dewa dewaya tarîxî ya ke “hetê Tuncelî ra vera Dêrsimî yena akerdene ya”. Yanî serekê mehkeme îtîraf kerdbî ke na dewa dewaya huqûqî nîya, eksê ci dewaya sîyasî ya. Armancê qetilkaran çînkerdişê şarê kirmancan bî.
Dêrsim de serranê 1937-1938an de xoverdayîşêk çîn bî. Tewr zîyade eşîran zafêrîya çekanê xo teslîmê dewlete kerdbî. Ma vajê goreyê dayeyanê fermandarîya pêroyî ya cendirmeyî nêzdî 9 hezarî çekan ra 8 hezarê ci ameyê teslîmkerdene. Têna çend eşîran tayê pêkewtişî kerdbî. Vera tirkan serewedaritişêko bişîdet çînbî.
Polîtîkaya tenkîl û tedîpî
Birastî Jenosîdê Dêrsimî leteyê polîtîkaya “tenkîl û tedîpî” bî. Têna Dêrsim de nê, xeylêk cayanê Kurdistanî de polîtîkaya qirkere ameye caardene. Mîsal serra 1921î de Qoçkirî de, serra 1930î de Zîlan de qetlîyamê gonînî virazîyayî. Polîtîkaya tenkîlî hema zî dewam kena. Ziwan, kultur, tarîx û estbîyayîşê kurdan hedefê dewleta tirkan de yê.
Jenosîdo sîstematîk
Gama ke seyîdî ameyî qetilkerdene, bi destê qetilkaranê tirkan wina amebî vatene: “Zorîya (muşkîle) Dêrsimî ameye çareserkerdene.” Bêguman her çî na roje nêqedîya. Aye ra pey jenosîdê sîstematîkî dest pêkerd. Hamnan 1938 de xeylêk dewanê Dêrsimî de bi hezaran kesî ameyî qetilkerdene. Mîyanê kerdoxanê jenosîdî de nê merdimî estbî: “Mustafa Kemal, Sabîha Gokçen, Îsmet Înonu, Celal Bayar, Şukru Kaya, Fevzî Çakmak, Kazim Orbay, Abdullah Alpdogan ûsn.”
Bizê şarî zî ameyî qirkerdene
Sabîha Gokçene serra 1956î de rojnameyê Mîllîyetî de bi Halît Kivançî roportajêk kerdbî. Uca de vana ke ci rê ferman dîyayo ke wa pêro ganan qir bikerê. Gokçene vana ke înan “bizê şarî” bira qir kerdê. Xora şar verî ame piranayene û dima ra bedenê ci ameyî vêşnayene. Yanî jenosîdo hovî ame armanckerdene.
Maldarîya Kazim Orbayî
Mîyanê qetilkaran de nameyo bîn balkêş o. O zî Kazim Orbay o. Yeno vatene ke no qetilkar jenosîd de “maldar” bîyo. Yew zî dide wayî Besîme û Emîne bi destê Orbayî ameyî kolekerdene. Orbayî nê wayî berdê keyeyê xo. Cinîya ci Medîha (waya Enver Paşayî) her roje nê kênekî kutêne. Çike kênekan tirkî nêzanayêne û persanê aye rê cewab nêeşkayêne bidê.
