Tarîxê kurdan de xeylêk rîpelê girîngî est ê. Çar leteyê Kurdîstanî de vera îşxalkeran tayê wareameyîşî qewimîyayî. Înan ra yew Rojhelatê Kurdîstanî de serranê Şerê Dinya yê II. de peyda bî. Nê şerî de Yewîya Sovyetan kurdan reyde tayê têkilîyî awan kerdî. Îdareyê Moskova bi taybetî giranîye daye Qazî Mihemedî. Na çarçewa de serra 1945î de Partîya Demokrate ya Kurdistanê Îranî (PDK-Îran) ronîyaye. Endamê partî zafî Komela ra ameyêne. Qazî Muhammed sereko yewin ê partî bî.
Bernameyê partî qetî statuyêk pêşnîyaz kerdêne. Mîyanê şarî de hetkarîya girde girewtbî. Têna tayê serekê eşîran tersayêne. Birastî înan de vera komunîzmî ters estbî, nêwaştêne “mal û milkê” xo vîndî bikerê. Nê mîyanî de aşma teşrîna verêna 1945î de serekê berzanîyan Mela Mustafa Berzanî û nêzdî 1000 merdimê ci yê çekdarî Şino ra dekewtî Rojhelatê Kurdistanî.
Îlankerdişê Komara Kurdîstanî
15ê kanûna 1945î de Mehabad de kombîyayîşêko muhîm û gird virazîya. Serekê eşîran, temsîlkarê PDK-Îranî, Mela Mustafa Berzanî û hîrê efserê Yewîya Sovyetan tewrê nê kombîyayîşî bîyî. Uca de Hukmatê Şarî yê Kurdî îlan bî. Qazî Mihemed 22yê çeleyê 1946î de sey serekkomar weçînîya. Goreyê tayê çimeyan na roje eynî wext de Komara Kurdîstanî ameye îlankerdene. Paytextê komare Mehabad bî. Qazî Mihemed fikrîyayêne ke kokê kurdan medan ra yeno. Ey formule kerdêne ke Mehabad yeno manaya “cayê medan”.
Dardekerdişê Qazî Mihemedî
Gulane 1946 de Îran de yew leşkerêkê Yewîya Sovyetan nêmendbî. Artêşa Îranî aşma kanûna 1946î de verî hêrişê Azerbaycanî kerd, bado dekewte Mehabad. Tîya de vera hêzanê Îranî tu xoverdayîşêk nêbî. Keyeyê berzanîyan rema Nekede û Uşnu. La Qazî Mihemed û merdimê ci Mehabad de mendî. Mehkemeya leşkerî bado derheqê înan de cezaya mergî daye û 30ê adara 1947î de Raşteyê Çarçira de Qazî Mihammed, Seyfî Qazî û Sadr Qazî ameyî dardekerdene.
