Kuştinî jinan le jêr nawî şeref le komeľgay Kurdîda le mêje rû edat u em diwayaneş zortir bowetewe.
Lem saľaney diwayîda kuştinî jinan le jêr nawî şeref u be mebestî parastinî namûs le komeľgay Kurdî u be taybet le rojhelatî Kurdistan zortir bowetewe, hewalî naxhejênî kuştinî jinan bowete hewalêkî asayî u têkel be hemû hewalew rojanekan u yek le diway yekdiľî jinanî Kurd radeçľekênêt.
Hewalî kuştineken çend be azare, hênanî pasawî şeref, namûs u abrû bo ew tawane qurse sed ewende. Sizanedan u bê tawan kirdinî bawik, bira yan şû wekû bikujî jinan be pêy yasay Êran, em wiľate u be taybet nawçe kurdnişînekanî kirdote beheştî şerefxwazan u jinkujan. Madey 301`î yasay sizadanî îslamî Êran deľêt bawik u bawbapîr be boney kuştinî mindaľ qesas nakrên. hendê kes pêyan waye yasakan u sizanedanî bikujekan le zorbûnewe u berhemhênanewey em cure kuştineda, roľî layengir degêrin.
Şeref le Êran bowete pasawêk bo kuştinî jinan u tenanet ger rastîş nebêt, piyaw bo rizgar kirdinî xoy le sizay yasa, hewľ edat pasawêkî namûsî bênêtewe u bem şêwe debexşrêt u pêwîstî be selmandinî eweş nîye.
Nek her yasa, beľku komeľgaş, zor car layengirî lem şêwe kuştinane dekat u piyawan be mafdar dezanin. Le weha komeľgayekda eşq u xwoşewîstîy jinan be bêagadarî bawik, bira yan hawjîn tawanêkî qurs dête ejmar. Zor car kiçan u jinanî em nîştimane le tirsî tûre bûnî piyawanî dewruberyan debê awatekanyan bikujin u bem şêwe wiľat bo ewan debête gorristanî awate mirduwekan.
Be mebestî lêkdanewey zortirî em babete wituwêjêkman le geľ Beyan Ezîzî çalakî mafî jinan u metostay yasa saz kirdûwe ke le dirêjeda deyxwêninewe.
Lem diwayîyaneda debînîn rêjey kuştinî jinan le jêr nawî şeref le Êran u be taybet nawçe kurdnişînekan zortir bowetewe. Be ray êwe em core kuştine taybet be Êrane yan le wiľatanî dîkeş heye? Hokarekey çîye?
Le bîr nakeyn “şeref” tenya wişeyek nîye beľkû pergalêkî watayî, yasayî, mêjûyî, derûnî u komeľayetîye u saľanêke le jiyanî êmeda cêy xoy kirdotewe u her core têkşikanî em pergale u pêşêl kirdinî yasakanî, bo jinan bo jinan tawannî qursî be diwawe debêt. Katê basî kuştinî namûsî dekeyn, debê basî ciľe xiwênawiyekanî Sarîna, leşe lawaz u borekey Hojan, leşe letlet kirawekey Serguľ, ew gulaney mêşkî Wefay letlet kird, serî birrawî Ze`feran u gurêsî dewr miľî Leyla u hemû ew jinane dekeyn ke bikujekaniyan le geľ êmeda dejîn u tenya hendê car rageyndirawêkî dezgay dad u bîryan dênêtewe xoşk, hawjîn yan kiçekey xoyan kuştuwe.
Zorbûnewey tundutîjîy jinan ke kuştinî namûsî yekêk le akamekanyetî, tenya taybet be Kurdistan u Êran nîye, em manganey diwayî be hoy teşenesendinî vayrosî Corona u pêkewejiyan u nizîkî zortirî serkonekeran le penay qurbaniyan, debînîn tundutîjîyekan le hemû cîhan rûy le ziyadbûn kirdûwe. Ke basî kuştinî namûsî dekeyn, debê awir le çend babetî pêwendîdar wekû karîgerî çand u nerîtî piyawsalar le penay geşey nahawsengî teknolojî u modernîte, yasay naberanber, jiyanî siyasî, geşe nekirdin u hejarîyî çandî u aborî, nebûnî yasay piştîwan, lawaz bûnî rêkxirawe medeniyekan u encûmenekanî layengirî mafî jinan u zor babetîtir bideynewe.
Ciyawazî serekî kuştinî namûsî le Êran u wiľatanî dike çîye?
Ciyawazî serekî kuştinî namûsî le Êran u wiľatanîtir le sê astda derdekewê. Yekem, riwangey yasa ke debête hoy pêkhênanî tengejey yasay bergirîkarane pêş rûdanî kuştinî namûsî. Ew made yasayîyane ke piyaw wekû xawenî jin nîşan edat u ger kuştineke le layen bawik, bira yan hawjînî ewewe rû bidat, tenanet siza nadrêt.
Dûhemîn ast le katî rûdanî kuştineke rû edat ke rêga bo derbazbûnî yasayî bikuj dekatewe u rêgay siza nedanî bikujekan aweľa dekat u herweha îznî dawerî locîkî u akarî nadat. Herweha bekarhênanî wişey namûs xoy beşêk le nayasayîy u dijemiroyîy bûnî kareke le naw debat u guncaw nîşanî edat. Jinanîtirîş bînerî em core rûberrûbûnewe le geľ kareken u dezanin ke ewe yasayî nîye hendê lew wite u basane paş kujranî jineke dêne arawe u dezanin ke ewaneş rast nîn u pêyanewe likênrawe.
Sêhemîn ciyawazî le doxî paş kujrane, paş kujranî jin, binemaľe, dayik u kesanîtirî ew jine mafî derkirdinî gazindeyan nîye. Hîç qerebûyek bo dayik yan mindaľanî jin terxan nekrêt. Le rastîda hîç hawsengîyek le nêwan tawan, siza u edaletda nîye. Her core hewaľ u ragîndirawêk sebaret be kuştinî jinan debête hoy şiľejawî u alozî derûnî jinanî komeľga u hemû jinan wa bîr dekenewe hemû akarekaniyan lêk edrêtewe u siza edrêt u le barî derûnîyewe tûşî kêşe debin. Eme ciyawazî ême u wiľatanîtire.
Kêşey jinan le Êran ziyatir le ciyawaziye zayendîyekane u ême emrro corêk le çewsandinewey regezî debînîn ke le ulgûwe ferhengî, siyasî, aborî u komeľayetiyekanmanda rîşey kutawe. Amarî rêkxirawe nêwneteweyîyekan ewe deselmênin ke dû le ser sêyî kuştine namûsîyekan le Êran be destî endamî binemaľey jin rû edat u bikuj kesêke ke le penay kujrawda jiyawe u pêwendî xwêniyan pêkewe heye.
Aya geşe nekirdin, diwakewtûyîy aborî u doxî komeľayetî karîgerî le ser rêjey em core kuştine heye?
Parêzgakanî Xûzistan, Sine, Îlam, Kirmanşan, Loristan, Sîstan u Belûçistan, Fars, Urmiye u Erdebîl zortirîn rêjey kuştinî namûsîyan heye. Le lêkdanewey doxî em parêzgayane têdegeyn xaľî hawbeşyan zore wekû rêjey zorî bêkarî, geşenekirdinî hawseng, dabirranî kiçan le xwêndin, ziyadbûnewey keľk wergirtin le made hoşberekan, rêjey baľay zewacî mindaľan, doxî aborî u şêwe jiyanî gundîy u herweha sinûrî bûnî şarekan.
Ciyawazî taybetî kuştinî namûsî le Kurdistan u nawçekanî dîke çîye?
Sebaret be nawçe kurdnişînekan basî zor heye beľam be kurtî amaje be dû xaľ dekem. Yekem ewey ke êsta komeľgay Kurdistan le geľ şêweyekî niwê le bawijk salary rûberrû botewe. Sunethayekî pêşû ta êsta be cê mawin ke le ser binemay hêz u deseľatî piyaw le binemaľeda danrawin u le mêjûda rîşeyan heye.
Le kotayîda ewey le têkeľawî nerîtekan u yasay modern pêk dêt, dîsanewe debête hoy parastin u manewey bawiksalarî ke çend deye lemew pêş bûnî bûwe, dîsanewe tundutîjî cêgîr debêt u deybînîn rêjey xokuştin u jinkuştin le jêr nawî şeref rû le ziyad bûn dekat.
Xalî dîke eweye ke katê derrwanîne cografyay em core kuştine, debînîn bêkarî piyawan le barî aborîyewe yekêk le hokarekanî em core rûdawaneye be hoy ewey ke jinanî em nawçane serbexoyîy aborîyan nîye u şêwazî jinaneyhejarî rûn u aşkiraye. Mebest le serbexoyî aborî tenya dahat u pare nîye beľkû hemû ew katjimêrane degrêtewe ke jin le maľ, tundutîjî u guman dûr dekewêtewe u şonasêkî miroyî pê ebexşirêt. Jinan bem şêwe debine xawenî şonas u deseľat u ger emeş lêyan bisêndirêtewe, pişt bestinî jin be piyaw zortir debêtewe u be heman şêwe deseľatî piyaw zortir debêtewe.
Roľî jinan u komeľgay medenî le dabezînî em core kuştine çîye?
Bedaxewe pergalî piyawsalar way kirdûwe katê jinan hewaľy namûsî debîsin, le tirsî ewey ke qurbanê dîke xoyan nebin; peywest debin be eľqey be girîng zanînî namûs u piyawan mafdar dezanin. Bem şêweye biľawbûnewey hewaľy jinkujî debête hoy niwaninewey tundutîjîyekî sembolîk. Hendê car le koy jinanî heľkewtûşda debînîn ke deseľatî pîyawane le astêkî berzda qebûl deken ke wate dekrê biľêyn em tirse le jinanda binerretî botewe.
Rêkxirawe medenîyekan bo kem kirdinewey em xesare komeľayetîye debê le sê astî kurt xayen, mam nawend u dirêj xayenda bernameyan hebêt u be şêweyekî berbiľaw berrêwey bibeyn. Be daxewe dananî kempeyn u çalakî le keşî mecazî u derkirdinî biľavok nabête hoy welananî çeqo, çek yan gurêsî piyawan. Bedaxewe ezmûnî lêkolîneweyî 10 saľey min lem biwareda emey seľmandûwe.
Zorbey jinanî qurbanî tundutîjî le berengarî yasa le geľ bikujekan yan ew piyawaney tundutîjîyan kirduwe, narrazîn. aya dekrê biľêyn hokarekey, lawazbûnî yasaye?
Belê. Be giştî detwanîn biľêyn jinan bûnete qurbanî lawazbûnî yasa, girîngayetîy dab u nerît, çandî dije jin, komeľgay tundutîjîxwaz, nebûnî yeksanî u komeľgay geşenekiraw. Ewaney tundutîjî deken wata bira, bawik u hawjîn her le rêgay yasayîyewe le akamekanî tawan rizgariyan debêt u be asanî degerrênewe nêw komeľga u binemaľekaniyan. Ke le geľ bikujekan wituwêj dekeyn, zorbeyan be hoy tirs le lomey xeľk u komeľgawe jin dekujn u deyanewê be şêwe nîşan biden ke şeref boyan girîng bûwe u kare şerm hênerekey jin, kiç yan xoşkekaniyan le bîr birdowetewe. Hestî xawendariyetî piyawan le hember jinan wa dekat em birrwaye lewanda binerretî bibêtewe u pêyan wa bêt mafî eweyan heye le rêgay kuştinî jinanewe bergirî le şeref u namûsî xoyan biken.
