Tarîxê ma kurdan 2 xetan ser aver şîyo. Yew xoverdêrî, lêhengî û fedekarîya herî gird a birûmete ya bîne îxanet û bêbextîya herî xore û herî xedar a bêrûmete. Xeta xoverdêrîya birûmete xeta Hûnbaba ya, xeta xîyanetî ya bilanete xeta Enkîdo ya.
Civata kurde hertim bîya maxdûrê xeta xayine û bedelê zaf giranî dê û dana. Qabê famkerdişê rol û mîsyonê na xeta xayine û bedelanê a yê giranan tarîxê ma yê nizdî ra ma tenê çend îxanetan vîr bîyarê bes o.
Civata kurde di bin rêberîya beg û mîran de bi seyan serran nexoser cuyê. Di destpêkê serranê 1800an de dewleta Osmanî mudaxaleyê xoserîya kurdan kerd. Di serranê 1806an de Mîr Evderehmanê Babanî qarşî zilm û zordarîya Osmanîyan ser sere dareno we. Dewleta Osmanî bi Xalit Beg o birê Evderehman Begî dir kuna têkilî û ey xapênena. Di pêvajoyê serhildanî de bi îxanetê birayê xo Xalit Begî rîbirî yeno û bi destê îxanetê birê xo têk şino.
Di serranê 1830an de Mîr Mihemedê Rewandizî qarşî zilm û zordarîya Osmanîyan sere dareno we û xoserîya xo îlan keno. Mîr Mihemed bi îxanetê Mele Hetî (Mele Hadî) rîbirî maneno. Mele Hetî ser waştekê xelîfeyê Osmanîyan bi fetwayêk şerê qarşî Osmanîyan sey neheq û guna îlan keno û beno sebebê têkşîyayîşê Mîr Mihemedî.
Di serra 1942yî de Bedirxan Beg ser xeta neteweyî bi serok û rayberê kurdan dir qabê yewbînîya şarê kurdî yewbînvînayîşan virazeno û di herêma Botanî de bi nameyê “Tîfaqo Pîroz” tîfaqê neteweyî pêk areno. Bi rihê neteweyî qarşî zilm û zordarîya Osmanîyan sere darenê we û azadîya xo îlan kenê. Cizîra-Botan paytextê înan o. Wexto ke artêşa Osmanî hêriş kena, Bedirxan Beg şino cephê perê wanî û verpersîyarîya pawitoxîya paytext Cizîr dano birazîyê xo Êzdînşêrî. Osmanî bi Êzdînşêrî dir kunê têkilî û ey xapênenê. Êzdînşêr îxanet bi apê xo dir keno û Cizîr teslîmê Osmanîyan keno. No îxanetê Êzdînşêrî beno sedemê têkşîyayîşê Bedirxan Begî û tîfaqê Kurdîstanî yo ke awan kerdbî.
Badê awanbîyayîşê Komara Tirkîya soz û bextê ke M. Kemalî dabî kurdan, heme xo vîrî ra kerdî. Fina her rayan raynê kurdî bi bêbextî û îxanetê rayberanê tirkan ra rîbirî mendî. Sîyasetê çinêhesabnayîş û çinêkerdişê civata kurde kewt merîyet. Qarşî nê sîyasetê qirkerdişî kurdî binê nameyê Cemîyetê Azadî de yenê pêhet û dest bi xebatan kenê. Kasim Ataç (Bînbaşi Kasim) pismam û zamayê Xalit Begî yo û bacanaxê Kalê Şêx Seîdî yo. Hayîya ey heme xebatan ra est a. Bînbaşi Kasim derbarê xebatan de malûmat dano M. Kemalî. Pêşengê Cemîyetê Azadî Xalit Begê Cibrî û Yusuf Zîya Beg bi îxanetê Kasim Ataçî yenê dardekerdiş. Rayberî manena ser milê Kalê Şêx Seîdî. Bînbaşi Kasim derbarê xebatan de roce bi roce malûmat dano dewlete. Rayedarê dewlete nêverdenê Kalo Şêx Seîd hazirîyanê xo temam bikero. Bi provokasyonêk verê wextî di 8ê sibata 1925î de serhildan dest pêkeno. Di têkşîyayîş û tepiştişê Kalê Şêx Seîd û hevalanê ey de rola sereke ya Bînbaşi Kasimî ya. Yanî îxanetkar raynê malbata xoverdêran ra bî û mîyanê înan de bî.
Di têkşîyayîşê serhildanê Agirî yê di beyntarê 1927-32an de, di têkşîyayîş û qetlîyamê xoverdêranê Gelîyê Zîlanî de îxanetê eşîranê kurdan bi taybetî yê eşîra Keskoyî zaf muhîm o. Yew pêşeng û fermandaro herî muhîm ê xoverdêrîya serhildanê Agirî Biroyê Hesikê Têlî bi îxanetê tîma taybet a mîlîsanê kurd ra pêk amê û serekê înan Emirxan yeno qetilkerdiş.
Huseyîn Paşa yo Kor serekê eşîra Heyderan bî. Herêma Serhedî de bi taybetî herêma Agirî de kesayetê ko zaf muhîm bî. Fermandarîya Alayanê Hemîdîye kerdbî. Di şerê rûsan de qehremanîya zaf muhîme kerdbî. Badê Serhildanê Kalê Şex Seîdî Huseyîn Paşa û heme malbatê ey parçe kerdbî, her yew sirgunê şaristanê Anatolîya kerdbî. Wexto ke serhildanê Agirî dest pê keno, Huseyîn Paşa û 5 lacê xo qabê ke tewrê serhildanî bibê ver bi koyê Agirî kunê ray. Derbasê Rojavayî benê, ewca ra derbasê Başûrî benê. Başûr de benê meymanê xizm û dostê xo Hecî Musa Begî. Medenî yo lacê Hecî Musa Begî ser nimajî de Huseyîn Paşayî paştî de xencer keno û kişeno. 3 lacê Huseyin Paşayî Yûsûf, Arîf û Silêman di fermandarîya Şêx Taho û Mamê Hemze de bi destê tîma mîlîsanê kurdan (cerdevanan) yenê qetilkerdiş.
Huseyîn Paşa herêma Serhedî de kesayetê ko zaf muhîm bî, di şerê Rûs û Osmanîyan de fermandarîya 6 alayanê Hemîdîye kerdbî. Ey bi qehremanîya xo averşîyayîşê rûsan dabî vindarnayîş. Heke bi 5 lacanê xo ya biresayêne herêma Agirî, do qederê serhildanî bibedelnayêne. La xeta îxanetî ya bêbexte nêverdena biresê herêma serhildanî.
Nuşte do dewam bikero…
