Çarçewaya xebate de 37 mehleyan de 1.514 ciwananê ke emrê înan mabênê 15–29 de yê, înan reyde rî bi rî qisey ameyo kerdene; bi formê persan û raporanê çimdarîya warî datayê kantîtatîfî ameyê arêdayîş. Pêvînayîşan ra 600 hebî Rezan de, 414 hebî Farqîn de, 500 hebî zî qezaya Erxenî de ameyê kerdene.
Rapor mojneno ke qezayanê Rezan, Erxenî û Farqîn de muptelayîya ciwanan, problemêko awanîye yo ke emrê qijekî de dest pêkeno, serê dormeyê sosyalî ra vîla beno. Perwerde ra qutbîyayîş, bêewlehîya ekonomîke, lawazbiyayîşê awanîya keyeyî û kêmîya mekanîzmayanê paştdayîşê raya pêroyî, faktorê tewr girîng ê ke muptelayîye wayîrî kenê.
Çimdarîyê warî mojnenê ke xebitnayîşê maddeyan nê qezayan de îstîsnayîbîyayîşî ra vejîyayo û bîyo parçekê ciwîyayîşê rojaneyî yê normalî; bi taybetî xebitnayîşê esrarî ciwanan mîyan de normalîze bîyo. Awaşîyê wêranî, warê ke ameyê teriknayîş û mekanê ray pêroyî yê ke bes nêameyê kontrolkerdiş, seba xebitnayîşê maddeyan û sucî bîyê warê ’emeldarî; ameyo dîyene ke nêzdîbiyayîşê asayîşî wexto ke bi polîtîkayanê sosyalan paşt nêgîrê, bênetîce manenê.
Lawazbiyayîşê gîreyê ciwanan bi perwerdeyî û terkkerdişê dibistanî yê lezî, wexto ke bi bêkarîye û şiklê xebatê bêewlehîye reyde yew benê, seba ciwanan wextanê vengan yê derg û bêkontrolan virazenê; no hal rîskê muptelayîye, sucdarbîyayîş û çetebîyayîşî zêde keno. Şîdet û zordestîya zereyê keyeyî û çinbîyayîşê mekanîzmayanê paştdayîşê psîko-sosyalî, benê sebebê nimitiş û xorînkerdişê probleman.
Cigêrayîşê ke qezaya Rezanî de ameyo kerdene de, ciwanan mîyan de derheqê xebitnayîşê maddeyanê hişberan de netîceyê balkêşî vejîyayê war. Çarçewaya cigêrayîşî de persê “Şima nika maddeyo hişber xebitnenê?” ameyo persayîş û cewabî wina dabeş bîyê: %45,4ê beşdaran cewabê “Eya, ez xebitnena” dayo.
Qezaya Erxenî de persê “Şima nika maddeyo hişber xebitnenê?” ameyo persayîş û cewabî wina dabeş bîyê: %23,4ê înan “Eya, ez xebitnena”, %48,4ê înan zî “Dem bi dem xebitnena” vato.
Qezaya Farqînî de persê “Şima nika maddeyo hişber xebitnenê?” ameyo persayîş. %37,5ê beşdaran “Eya, ez xebitnena”, %6,3ê înan zî “Dem bi dem xebitnena” vato.
Tabloyo ke vejîyayo war, mojneno ke çiyê ke Rezan, Farqîn û Erxenî de qewimîyenê, problemê mehleyan yê tekane nîyê; krizêko komelkî û herêmî yo ke tewr zaf ciwanan, cinîyan û kesê ke feqîr ê, înan binê tesîrê giranî de veradeno. Mumkun nîyo ke no krîz teyna bi polîtîkayanê asayîşî bêro çarekerdiş. Seba çarekerdişî lazim o ke warê raya pêroyî newe ra bêrê qezenckerdiş, destresayîşê perwerde û îstîxdamî bêro xurtkerdiş û polîtîkayê ke perspektîfêde raştkên yê ameyoxî danê ciwanan û bal nanê hêzdayîşê sosyalî ser, bêrê tetbîqkerdiş.
Xebitnayîşê maddeyanê hişber û hişyarkeran, bi taybetî qezayanê Amedî Rezan, Erxenî û Farqîn de bi sebebanê ferdîyan nêşîno îzahkerdiş; no sey problemêko raya pêroyî yo ke zaf vîla bîyo, emrê qijekî de dest pêkeno û beno domdare. Netîceyê cigêrayîşî mojnenê ke muptelayîye; rasterast bi qutbiyayîşê perwerdeyî, bêewlehîya ekonomîke, lawazbiyayîşê awanîya keyeyî û kêmîya mekanîzmayanê paştdayîşê raya pêroyî reyde giredaye ya.
Ameyo tesbîtkerdiş ke emrê şinasayîşê maddeyan heta domanîye kewto, xebitnayîş zafê cayan de bi rayîrê dormeyê embazan vîla beno û xebitnayîşê maddeyan ciwanan mîyan de normalîze bîyo. Farqîn de ciwananê ke madde xebitnenê %52ê înan binê 18 serrî de yê, %8,3ê beşdaran zî dîyar kerdo ke reya verêne emrê 10 serrî de ya zî daha qijek de madde şinasnayo. No hal mojneno ke muptelayîye Farqîn de êdî teyna seba ciwanîye nê, seba domanîye zî bîya warê rîskî yê cidîyî.
Rezan de emrê destpêkerdişê maddeyan zafêr mabênê 12–17 serran de (%70,1) kom bîyo. La %1ê xebitnayoxan, mabênê 5–11 serrî de reya verêne madde ceribnayo; no zî mojneno ke rîskê muptelayîye tîya de zî heta domanîye peyser şîyo.
Datayê ke Erxenî de dest kewtê, bi awayêko zelal mojnenê ke xebitnayîşê maddeyanê hişber û hişyarkeran zafêr demanê domanîye û balixîye (bilux) de dest pêkeno. Wexto ke %9,4ê beşdaran vato ke mabênê 5–11 serrî de, %65,6ê înan vato ke mabênê 12–17 serrî de reya verêne madde şinasnayo; %25ê înan 18 serrî û badê cû madde dest pêkerdo. Aseno ke polîtîkayê tedbîrî nêresenê grubanê emrê qijekî; û rêjeyê tedawî û paştdayîşê profesyonelî zî zaf kêm ê.
Qutbiyayîşê perwerdeyî, asta nizm a perwerdeyî, bêkarîye û bêewlehîya sosyale, ciwanan pal danê ke manê nêverê valahîyanê bêkontrolanê dergan; no hal seba xidîyayîşê mubtelayîye yew warê rîskî yê bingeyînî virazeno. Keyeyî zafêr cayê paştdayîşî de, tewirê cezakaran mojnenê û no zî beno sebeb ke problem hîna xorîn bibo.
Xebate, muptelayîye teyna sey problemê weşîye yan zî problemê ferdî nê, sey netîceyê fehmê îdarekerdişî dest gêna. Nê çarçewaya de muptelayîye, seba ciwanan “remayîş”êk ra zîyade, yew pratîkê heyatî yo ke bêalternatîfîye de şekil gêno.
Netîce de, mîsalê Rezan, Erxenî û Farqînî mojnenê ke muptelayîya ciwanan bi mudaxeleyanê tekane çare nêbena; bê polîtîkayanê sosyalan yê ke hîraker û bingeyê heqan ser o yê, şikitişê nê çerxî mumkun nîyo. Çarekerdişê heta hetayî, newe ra înşakerdişê mekanîzmayanê perwerde, îstîxdam, warê gelemperî û paştdayîşê psîko-sosyalî reyde giredaye yo ke ciwîyayîşê ciwanan ra kêm bîyê.
Qezayanê Amedî Rezan, Farqîn û Erxenî de vîlabiyayîşê muptelayîya ciwanan; rasterast bi nêheqîyanê bêewlehîya ekonomîke, qutbîyayîşê perwerdeyî û kêmîya warê gelemperî reyde giredaye yo. Polîtîkayê kurdan yê merkezî, koçê mecburî û rewşa şîdetî, ciwanan mîyan de problemanê nasname û aidîyetî xorîn kenê û seba muptelayîye zemînêko komelkî virazenê.
Têkoşînê vera muptelayîye de xebatê tedbîrî yê ke emrê qijekî ser, seba ciwananê ke perwerde ra qut bîyê programê perwerdeyî û meslekî yê nermî, viraziyayîşê waranê ekonomîk û hilberîneran ke îstîxdamê ciwanan zêde kenê, sey polîtîkayê verênî yenê vernî. Xurtkerdişê xizmetanê paştdayîşê psîko-sosyalî û hişyarkerdişî ke seba keyeyan ê, pawitişê ciwanan de rolêko krîtîk kay kenê.
Goreyê pîvana mehleyan zêdekerdişê waranê gelemperî yê biewle, roşnîkerde û destresayan; vîlakerdişê çalakîyanê spor, kultur û sosyalan, sey mekanîzmayêko pawitox ê girîngî yeno ercnayîş ke ciwanan waranê rîskî ra dûrî tepişo. Reyna, lazim o ke destresayîşê xizmetanê tedawîya muptelayîye bêro zêdekerdiş û proseyê tedawîye bi nêzdîbiyayîşêko gelemeperî ke keye û dormeyê sosyalî zî gêno zereyê xo, bêro rayraberden.
Netîce de, mubtelayîya ciwanan teyna problemêko ferdî nîyo; warê rîskî yê komelkî yo ke alaqadarê dîmenanê sosyal, ekonomîk, kulturî û polîtîkî yo. Çarekerdişê heta hetayî, cayê nêzdîbiyayîşê asayîş û ceza de, bi tetbîqkerdişê polîtîkayanê sosyalan yê tedbîrî, rehabîlîtasyon û hîrakeran; û bi destgirewtişê problemanê gelemperî yê herême bi hawayêko aştîyane û heq-binge, mumkun o.
