Gaxan, tenya yew şayî nîyo; eynî wext de yew îbadet, yew komeldayîş û yew kulturê şarî yo. Goreyê bawerîye, Gaxan têkilîya mîyanê însan û tebîetî, mîyanê tarîx û ewroyî virazeno. No roşan, dinya de sey “Kalo Gaxan”, “Gaxan” yan zî “Serrenewe” yeno zanayene û kokê xo şino heta demanê tewr kehananê Mezopotamya û Anatolîye.
Gaxan, teqwimê zazayan (kirmancan) de, hem nameyê aşma peyêne ya serre yo û hem zî nameyê yew roşanê kehan o. No roşan, xatirwaştoxê serra verêne û mizgînwanê serra newîye yo. Cografyaya zazayan de, xusûsen Dêrsim, Erzingan, Gimgim, Çewlîg û dorûverê ci de, elewîyê zazayî nê roşanî bi coş û heyecan fîraz kenê.
Kulturê şarî yo
Gaxan, tenya yew şayî nîyo; eynî wext de yew îbadet, yew komelbîyayîş û yew kulturê şarî yo. Goreyê bawerîye, Gaxan têkilîya mîyanê însan û tebîetî, mîyanê tarîx û ewroyî virazeno. No roşan, dinya de sey “Kalo Gaxan”, “Gaxan” yan zî “Serrenewe” yeno zanayene û kokê xo şino heta demanê tewr kehananê Mezopotamya û Anatolîye.
Kokê etimolojîk û tarîxî
Nameyê “Gaxan”î ser o tayê teorîyê cîya-cîyayî estê. Kirmanckî de “Ga” heywanê ke zîret de xebetîyeno, yanî “Gaye” ra yeno. Tayê cigêrayoxî vanê ke Gaxan, “Roşanê Gayî” yo. Çunke demê kehanî de, heyatê însanan girêdayeyê heywanan û zîretî bî. Gaye, sembolê hêz, bereket û xebate bi.
Hetê tarîxî ra, kokê Gaxanî şino heta bawerîya Mîtraîzm û Zerdeştîye. Zerdeştîye de roşnî (roşti) û tarî (tarîtiye) hertim mîyanê şerî de yê. Gaxan, o dem o ke şewî tewr derg ê û nê şewan ra tepîya roje bena derg, yanî roşnî serkewte bena. No roşan, serkewtişê roşnîye fîraz keno. Tirkî de cira “Rojagêrayîşê Zimistanî” (21 Kanun) vacîyeno. Kulturê zaza-elewîyan de, no proses sey têkoşînê “Kalê Gaxanî” (Serra Kehane) û “Fatike” (Serra Newîye) yeno temsîl kerdene.
Rituelê Gaxanî: Hîrê rozî rojî û şayîye
Roşanê Gaxanî, goreyê teqwimê kirmancan, hewteyê hîrêyin ê aşma Gaxanî (Kanûne) de dest pê keno. Herçiqas mintiqa bi mintiqa tayê cîyayîyî bibê zî, esasê rituelan yew o.
Rojê Gaxanî
Zafê cayan de, Gaxan bi rojî dest pê keno. Şarê ma hîrê rozî rojî gênê. No rojî, sey rojîyê Xizirî yan zî Muharremî giran nîyo, la semedê pakîye û hurmetê tebîetî yeno girewtene. Merdimî wazenê ke serra newîye bi zerrîyo pak û nîyeto rind dest pê bikerê.
Şewa Gaxanî
Roja peyêne ya rojî de, şewa Gaxanî dest pê kena. Na şewe de, keyeyî yewbînan rê şinê meymanîye, qiseyê weşî kenê, estanikan vanê û werdê taybetî virazenê.
Şano û temsîl: Kal, Fatike û Ereb
Gaxan de qismê tewr muhîm û tewr rengîn, kayê (şano) ke ciwanê dewe kay kenê yo. Nê kayî de hîrê karakterê esasî estê:
(Kalo Gaxan): Temsîlê serra verêne keno. Yew camêrd kincanê kehanan dano xo ra, riyê xo bi komir sîya keno, yew sakalo sipî dano xo fek û yew bastonî gêno xo dest. Kal, sembolê zimistanî, pîrbîyayîşî û tecrube yo.
Fatike (Veyve): Temsîlê serra newîye, bereket û ciwanîye kena. Yew ciwan kincanê cinîyan dano xo ra, xo xemilneno û beno “Fatike”. Fatike, sembolê dinya, erd û zîretî ya.
Ereb (Pasey/Mire): Pasevanê Kalî û Fatike yo. Riyê xo sîya keno û destê xo de yew dar yan zî qamçî esto. Wezîfeyê ey, Fatike bipawo ke kes aye nêtirawo. Ereb, temsîlê hêz û qewetê pawitişî keno.
Nê hîrê kesî û ciwanê bînî, şew de kewnê mîyanê dewe (yan zî mehla) û keye bi keye (ber bi ber) gêrenê. Wexto ke şinê berê yew keyeyî, Kal dua keno: “Gaxanê şima bimbarek bo, serra newîye şima rê weşîye û bereket bîyaro!”
Wayîrê keyeyî zî înan rê “Xêr ameyê” vanê û xurcinê/tunik înan rê çîyê werdene (ard, riwen, qawurma, vamyê, şîrînîye, pere ûsn.) kenê.
Mîyanê kayî de, xortê dewe leqan (şaka) kenê, wazenê ke Fatike biremnê. Kal û Ereb zî aye pawenê. Na têkoşîn, şerê mîyanê zimistan û wisarî, mîyanê nêweşîye û weşîye nîşan dana. Şar bi nê kayî hem huyeno, keyf keno hem zî dersanê cimatkîyan gêno.
Sifreyê Gaxanî: Pêsare û Zerfet
Kulturê Zazayan de werd/nan cayêko muhîm gêno. Gaxan de werdo tewr taybet “Zerfet” yan zî “Pêsare” (Poxîn) yo.
Zerfet: Bi ard, riwenê nîweşî û sîrim (toraq) yeno viraştene. Nanê zerfetî yeno pakerdene, mîyanê ci yeno kulekerdene û riwen û sîrim tede yeno rakerdene.
Dane (Qismet): Taybetîya tewr girînge a ya ke, wexto ke Zerfet yeno viraştene, yew heb “dane” (dane şinîk, pereyê hesinî yan zî yew parçeyê darî) mîyanê nanî de yeno nimitene.
Wexto ke şewa Gaxanî de keyeyî yenê pêser û Zerfet wenê, no “dane” fekê kamî ra vejîyo, a serre kismetê ey/aye do zaf bibo. O kes, a serre beno “Xalîfeyê Gaxanî” û bawerîye a ya ke Xizir a serre paştî dano ey. No adet, piştdayîşê keyeyî û cîranan xurt keno.
Mana û felsefeyê Gaxanî (zaza-elewîyan de)
Zaza-elewîyan de Gaxan tenya şayîya serra newîye nîyo. No roşan, yew felsefeyê “Dewrîye” yo. Têkilîya merdim û Xaliqî, merdim û tebîetî tede esta.
Hurmetê Tebîetî; zazayî bawer kenê ke her çîyê tebîetî (kerrayî, darî, awî, heywanî) canê xo estê. Gaxan de merdim xo tebîetî rê nîşan dano, soz dano ke do serra newîye de tebîetî bipawa.
Parekerdiş; çîyê ke şewa Gaxanî de yenê arêdayene (ard, riwen, qawurma), roja bîne yenê pakerdene. Yew qismê ci yeno poçene û cîranan rê, feqîran rê yeno dayene. Kesê ke halê xo rind nîyo, nê roşani ra fayde vînenê. Na “Lokmayê Gaxanî” ya.
Pakîya zerrî; verî ke şinê serra newîye, merdimî gerek kîn û nêweşîya zerrîya xo bierzê. Kesê ke xeyîdî yê, nê roşanî de yenê aştîkerdene.
Demo modern de Gaxan
Sey her kulturî, Gaxan zî demê modernî de, binê tesîrê şaristanîye û koçberîye de mend.
Koçberîye, serranê 1938 û 1990an ra tepîya, xeylê zazayî cografyaya xo ra bar kerd şîy metropolanê Tirkîya (Stenbol, Îzmîr) û Ewropa (Almanya, Fransa). Na koçberîye bîye sebeb ke rituelê Gaxanî tayê kêmî bibê. Çunke Gaxan, esasen yew kulturê dewe û cimatî bi. Apartmananê şaristananî de kerdişê “kal û fatike” zehmet bi.
Asîmîlasyon; polîtîkayê asîmîlasyonî û qedexeyan ser o zî tesîr kerd. Ciwanan ziwanê xo û kulturê xo vîra kerd la belê serra 2000î ra tepîya yew “Hîşyarî” dest pê kerd.
Bi organîzayonanê girdan firaz kenê
Ewro, hem Dêrsim de hem zî Ewropa de, komeleyê zazayan, dezgehê kulturî û şaredarîyî bi organîzasyonanê girdan Gaxanî fîraz kenê. Festîvalê Gaxanî yenê viraştene. Ewro Gaxan, tenya sey yew adeto dînî/tebîî nê, eynî wext de sey “nasname” yê şarê zazayî yeno dîyene. Ciwanê ke ziwanê xo nêzanê zî, bi kincanê otantîkan beşdarê nê roşanî benê û wazenê kokê xo bimusê.
Sey yew xezîne ya Gaxan
Gaxan; kultur, ziwan û bawerîya zazayan (kirmancan) de yew xezîne ya. No roşan, ma rê musneno ke ma gerek kokê xo vîra nêkerê, tebîetî rê hurmet nîşan bidê û nanê xo feqîran reyde pare bikerê.
Tarîx de “Ga” (Gaye) çiqas muhîm bîyo, ewro zî “Gaxan” semedê estbîyayîşê kulturê zazayan winayin muhîm o. Kalê Gaxanî, her serre ma rê vano: “Serra kehane şîye, serra newîye ameye. Zerrîya xo pak bikerê, destê xo hîra bigêrê û ma û pîyê xo vîra nêkerê.”
Gaxanê şima bimbarek bo! Serra newîye şima rê weşîye, aştîye û xêr bîyaro!
