Parzemînê Amerîka de îngîlîzan, fransizan, îspanyolan şaranê cayîyan rê çi ke kerd, Mezopotamya û Anatolya de tirkan şarê kurd, armenî û yunanî rê o kerd. Na çarçewa de Makyavellî kitabêkê xo yê bi nameyê “Pirens” de sermîyanan rê tayê pêşnîyazan dano. Vano eke şima herêmêke de wazenê serdestîya xo bivirazê, o wext 3 rayê şima estê. Yan şima yo herême biriznê, yan uca de cayê xo bikerê yan zî herême de hukmatêkê ximbilî rê destûr bidê. Tirkîya çar leteyê Kurdistanî de 3 rayî zî ceribnayî. Ahmet ame, Ayşe şîye, na polîtîka nêbedilîyaye. Hukmatê tirkî seba çinkerdişê ziwan, kultur, tarîx, nasnameyê kurdan destê xo ra çi ke ame kerd. Eke dinya de tirkî azadîye wazenê baş ê la eke kurdî azadîya xo biwazê xirab ê. Peynîya Erdoganî her ke nêzdî bena, tedaya polîsanê ey zî zêdîyena. Hukmatê tirkî baxusus nê rojan vera rojnamevan û sîyasetkaranê kurdan tedaya girse ano ca. Amed de 16 rojnamevanî ameyî tepiştene. Buroyê Jinnewsî û Xwebûnî ameyî destsernayene. Polîsî sey “birranê Mogolî” hêrişê organanê çapemenîye kerd. Ê ne wijdan zanê ne zî huqûqê mîyanneteweyî rê hurmet kenê. Tirkîya de demokrasî çin o, “heramîye” esta. Ma nê pêro babetî avûkate Cemîle Turhalli reyde qisey kerd.

Şima zî hişyar benê ke her hewte tirkîya de rojnamegerê kurdî yenê destbendkerdene. Birastî rojnameyê Kurdistanî (1898-1902) ra nat polîtîkaya serdestan wina aseno ke qet nêvurîyaye. Naye ser o se vanê?

Ma zanî ke yew armancê rojnamegerîye, ganî raştî bîyara orte. Tewr vernî de zî kontrolkerdişê îqtîdarê sîyasîyî bikera. Serra 1898î de serdemê Abdulhamîtî de îdareyê Osmanî de armenîyî, rumî, suryanîyî, kurdî, xirîstîyanî heme estîbî. No serdem de zî fikrê netewî zêde bîyî. Kurdan zî no serdem bi ziwanê xo rojnameyî vetî. Nê rojnameyî tena semedê xeberan nêbîyî. Nê rojnameyî de fikrê kurdan, heqê kurdan û ser netewa înan bi ziwanê kurdan reyde weş ameyêne îfade kerdene.

No serdem de serekê Osmanî Abdulhamîto II. bî. Abdulhamîtî bi tena waştişî xo reyde vaştêne dewlete îdare bikero. Aye ser fikrê etnîsîteyan, fikrê muxalefetî qebul nêkerdêne. Vernî de bi vaadê serbestîye ame labelê wext şî, îqtîdar girewt destê xo û serbestîye ra fek vere da bi zilmî reyde heme komelî waşt îdare bikero. Çunke serbestîye gruba îmtîyazan ra îmtîyazê înan gêna, nêverdena her çi sey xo bikerî. Serdemê Abdulhamîtî de polîtîkaya teda dest pêkerd. Merdimê muxalîfî, rojnamegerî, sîyasetmedarî heme ameyî girewtene û heme erzîyayêne girtîgeh/pêber. Her çî amebî qedexekerdene. Nê polîtîkayan reyde komelî nêeşkîyayêne nefes bigêro.

Îktîdar bi teda reyde muqtedîrîya xo wazeno ke bikero qebulkerdene. Rojnemegerî tedayê ser otorîteyan heme teşhîr kenî û sucê înan eşkera kenî û la bi fikrê şaran zî vejîyenî meydan. No serdem de zî rojnamegerî semedê komelî nefesê hîrayî yî. Çunke hem waştişê komelan rê benî veng hem zî sucê îqtîdaran eşkera kenî. Vengê komelî semedê îqtîdarî gefêko pîl o. Çunke îqtîdar nêwazeno ke vengê înan rê weşêr vengêkê bînî bibê, çunke zafvenginî, dişmenê erkî ya. Îqtîdar zî nêwazeno ke îqtîdarê xo vîndî bikero. Semedê aye sansur, surgun, girewtiş, hepskerdiş reyde polîtîkayanê xo zêde keno. Serdemê Abdulhamîtî de zî nê heme metodan ameyêne kerdene. Nê serdemî rê vatêne serdemê îstîbdatî.

Tarîxê de neweyî bi destê Mîqdat Mîthet Bedirxan reyde bi ziwanê kurdan rojnameyegerî ameye destpêkerdene. No semedê kurdan zaf çîyêko taybet û muhîm o. Çunke heta o çax nuştişê kurdan bi ziwanê înan reyde nêbî. No destpêk semedê hişmendîya kurdan zaf mûhîm o. Kurdî bi ziwanê xo reyde fikrê xo, waştişê xo nê rojnameyî de îfade kerdêne û bi fikrê netewî zî bi hişmendîya kurdan ser tesîrêko pîl kerdo.

Abdulhamîtî ra pey serdemê îttîhatkaran de teda nê metodî reyde dewam kerde. Çi heyfo ke heta nika zî dewam kerdo. Helbet dewamkerdişê înan ma rê mojneno ke îtîrazê kurdan zî bi heqê xo ser o dewam kerdo. Na merhela de zî serewedaritişê kurdan bi îtîrazê înan reyde ganî mendo.

Îtîrazê kurdan bi xoserîye, ziwan û kulturê înan peynîye de bi nasnameyê înan û peynîye de statuyê qebulkerdişî ser o. Ronîyayîşe komara Tirkîya de înkarê kurdan bi qirkerdiş, teda, asîmîlasyon û surgun reyde dewam kerd.

Nika zî îqtîdarê Tirkîya bi polîtîkaya post-moderne reyde mêrasê komare, fikrê komare xo rê referans girewto. Yew dewlete, yew netewe, yew bawerî, yew beyraqe reyde xo qebulkeno û her kesî rê zî vano wina qebulbikerê. Labelê kurdî na neheqîye qebul nêkenî, rojnamegerê kurdî zî na polîtîka qebul nêkenî. Fikrê şarê ma, waştişê şarê ma, hişmendîya şarê ma, her ca de resnenê şaranê ma yê bînan.

Diyin zî rojnemegerê kurdî, sucê îqtîdarî teşhîr kenî. Bi xeberan raştî resnenî şaranê bînan. Sucdarê heqîqetî ra qet hes nêkenî. Çunke raştîyî îqtîdarê înan lerznenê. Rojnamegerîya raşte sucê îqtîdarî zi îfşa kena. A manîpûlasyon nêverdena bibo, çimê şarî akena û înan hayîdar kena.

Hewteyê verênî de 16 rojnamegerî ameyî destbendkerdene, buroyê Jinnews û Xwebûnî ameyî destsernayene. Goreyê fikrê şima armancê hukmatê Erdoganî çi yo? Çira baxuxus rojnamegeran rê zext keno?

No destbendkerdiş newe nîyo helbet ke peyên zî nêbibo. Semedê nê hukmatî tewr tehlîkeyêko pîl raştî ya. Metodê hukmatê neweyî metodê Abdulhamîtî ra cîya nîyo. Nika zî sansur, destbenkerdiş û teda zêde bîyo. Wazenî ke bi tersan, bi tedayan komelî teslîm bigêrî û vernîya motîvasyonê merdiman bigêrî.

Hukmatê Erdoganî zî wazeno sucê îqtîdarê xo bitemerno û moralê şarê ma bixeripno. Helbet wazeno ke ser rojnamegeranê kurdan, înan teslîm bigêro û şarê ma wa xebera raşte nêgêro. Mesela heta nika zafî sucê dewlete, rojnamegeran bi xeberanê xo de îfşa kerdo. Eger rojnameger çînîbî qirkerdişê Kemal Korkutî ma nêzanenî ke qastî bi destê polîsan bîyo. Eger xebera rojnamegerî çînîbî ma nêzanenê bi şaristanê Wanî de eskerî dewijî helikopterî ra eştê. Eger rojnameger çînîbî kiştişê cinîyan, karkeran û talankerdişê tebîetî hende îfşa nêbîyayêne. Helbet ma eşkenî zaf nimuneyan zî bidî.

Ma eşkenî bivajî ke rojnamegerî eyneyê komelî, eyneyê îqtîdaran î. Çunke sucê muqtedîran her kesî rê mojnenî û serewedaritişê şarî zî mojnenî.

Sey huqûqnase nê destbendkerdişan senî ercnenê? Gelo polîs û wezaretê karanê zerreyî goreyê huqûqî têgêrenê?

Nê kerdişê ke ververna zêdîyenî kerdişê normalî nîyî. Îqtîdar merdiman keyfê xo ra destbend keno. Çunke şima zanê, heqê merdiman heme bi qanûn de ameyî îfadekerdene û qebulkerdene. Tirkîya na rewşe de ser qanûnê xo nêşina. Qanûn bi rehetî nêverdeno ke polîs merdiman ser şêro. Ganî polîs heqê merdiman bipawo û înan nêgêro binê çimî. Labelê îqtîdar muxalefetî sey gefêkê pîlî vîneno. Kurdan sey gefêkê pîlî vîneno. Çunke kurdî heqê xo wazenê. Aye ser îqtîdar wazeno muxalefetî bigêro binê destê xo. Nêverdeno ke muxalefet çîyêk bivajo, fikrê xo îfade bikero. Nêverdeno ke vera heqê xo protesto bikero. Çunke protesto yan fikrê merdimî semedê îqtîdarî problemêko pîl o. Aye ser îqtîdar wazeno bi polîs û leşkerê xo teda bikero. Seba astengkerdişê protestoyan merdiman destbend keno. Tebîî şertê pêgirewtişî qet baş nîyî. Merdimî veşon verdenê, binê çiman de teda kenê. Pê destê xo delîlanê xirabîyan virazenê. Ez şima rê çîyêkê muhîmî vajî. Şima rojnamegerî û teqîp kenê. Ma çapemenîye de vînenê Dîyarbekîr de operasyon, Mêrdîn de operasyon yan Tekîrdag de operasyon. Ez fikrîyena ke seke mîyanê dezgehanê asayîşî de musabeqa esta. Yanî seke polîs sayeyê operasyonan wazeno ke îstatîstîkan bigêro. Çunke çiqas ke operasyonan keno û merdiman gêno binê çimî hende terfî beno.

Yeno vatene ke rejîmê Erdoganî seba weçînayîşî teda zêdînaye. Na tedaya vera kurdan Erdoganî rê serkewtiş ana? No mumkin o?

Nê des serran de yanî îqtîdarê Erdoganî de komel vera vera tedayan zêde vîneno. Eger yew ca de serbestîya komelan, netewan, bawerîyan, fikran çîn a, teda seba gudewore pîl bena. Gudewore çendek pîl biba zî peynîye de helîyena. Qederê aye her tim wina yo. Seba aye teda heta tarîxê merdimî de çareserî qet nêyardo û serkewtiş zî nêyana. Her çiqas semedê muqtedîran goreba înan, înan rê serkewtiş bîyaro zî no demdemî yo. Çunke teda tena tedakerdişê gruban nêyano. No peynîye de felaketê muqtedîran zî ano. Ya derbe beno ya krîzê ekonomîkî beno yan zî herb vejîyeno. Tarîxê dinya de Nazîyan ra bigêrê heta Mussolonî û Tirkîya de zî wina bîyo.

Nika çîyêko muhîm zî esto. O zî komelî tena bi xeberî, nuştekî xeberan ra nêgenî. Nika medyaya sosyale esta. Medyaya sosyale reyde her kes ê bînan ra xebere gêno û fikrê xo resneno sewbînî merdiman. Her kes bîyo çimeyê yew melumatê raştî.

Hukmat nika zî wazeno bi qanûnî reyde nê îhtîmalî zî orte ra wedarno. Aye ser qedexekerdişê medyaya sosyale wazeno bivejo û nê tehdîdî zî wedarno.

Goreyê şima ameyox de se beno? Ma vajê Erdoganî vîndî kerd, ey ra dima dewleta tirke do wina dewam bikera? Sîstemê huqûqî do bibedilîyo, şima hêvîdar ê?

Ma ganî tena dare ra nêewnî, ma ganî daristanî ra biewnî. Çunke wexto ke ma darî tena biewnî ma daristan nêvînenî. Ma daristan bivînî xo ra dare zî vînenî.

Erdogan problemê nê sîstemê dewletî yo. Sebep o nîyo labelê peynîye o yo. Na dewlete hema zî xo yew milet, yew kultur, yew bawerî, yew îdeolojîye ser qebul kena. Helbukî na dewlete de tena yew milet çin o, yew bawerî, yew fikr zî çin o. Sosyolojîyê komelî fikrê dewlete ra cîya yo. Ganî nê sosyolojî ser o yew mutabaqat bivirazîyo. O zî muqaveleya komelî ya. Na muqavele de ganî heme komel bibo û wa xo bivîno. Na muqavele statuyê kurdan û heqê neteweyî yê bînan heme ra bigêrê sîvîlîzasyonê komelî, rêxistina cinîyan de fikrê cinîyan, rêxistina ekolojîstan ganî ca bigêro. Çunke nê heme reyde komel aver şino.

Erdogan wexto ke vîndî bikero zî eger sîstem bi nê hawayî çareserî nêvîno sewbîna yew merdim cayê Erdoganî gêno û teda hîna dewam kena. Çunke heta ke cayê muqtedîran şar nêgêro yew çareserî zî nêbena. Tarîx hîna xo bi trajedîyan ser tekerrur keno.

Ez hêvîdar a ke helbet no sîstem do bibedilîyo. Çunke no sîstem krîz, mirînî, neheqîye ra vêşêr çîyêk nêyano. Heme krîzî bi konsensus, bi qebulkerdişê merdiman reyde çareser bîyî. Mi qala xo vernî de zî va sîstemê teda seba gudewor o. Hindey pîl bibo zî helbet rojêk vindena û peynîye de germîye ver helîyena. Helbet na hişmendîya û nêvindertişê ma kurdan ver de çîyêk nêeşkeno bivindero.