Rojaneyanê ke bi destê generalê rûsî Î.A. Amîlahvarîyî wextê Şerê 93î de ameyî nuştene de derheqê serekê eşîra Redkanî Cafer Axayî de detayê balkêşî estê. Knez û generalê rûsî Î.A. Amîlahvarîyî (1829-1905) Şerê 93î yan Şerê Dewleta Osmanî-Rûsya yê 1877-1878î de hetê artêşa rûsî de wezîfe girewt. Bitaybetî pêkewtişanê ke bajaranê sey Giyadîn, Bazîd, Zêdikan de qewimîyayî de nameyê generalî vejîya vernîye. General Amîlahvarîyo ke nê pêkewtişan de rojane nuşt bêşik qala kurdan zî keno.
Rojaneyanê ey de nameyê Cafer Axayî bale anjeno. Rojane serra 1908î de Tîflîs de cîldê 28ê arêkerdîya bi nameyê Kavkazskiy Sbornik de ame çapkerdene. Cigêrayox-açarnayox Firat Sozerî yo ke na arêkerdîye nêzdîye ra tetkîk kerde tayê detayê girîngî pare kerdî. Sozerîyo ke derheqê cuya Cafer Axayî de meqaleyêke zî amade kerde, xebata xo hûmara êlula 2022î ya kovara Cigêrayîşanê Kurdî de do seba wendoxan pêşkêş bikero.
Cafer Axa doktoran ra bawer nêkeno
Kurdanê Şemsedînovan ra portreyêko muhîm Cafer Axa yan nameyê xo yo bîn Gulî Cewer Axa serra 1806î de Xanîya Revanî de ame dinya. Badê ke na Xanîye wextê Şerê Rûsya-Îranî yê 1826-1828î de bîye herra Rûsyaya Çarî mabênê îdareyê rûsî û eşîra Redkanî de têkilîyî aver bîyî. Key ke mabênê serekê eşîre Huseyîn Axayî (Huseyîn Axayo Çongdeve) û îdareyê çarî de problemî bîyî û Huseyîn Axayî bar kerd hetê herranê Dewleta Osmanî, Cafer Axa bî serekê eşîre. O bado zerreyê artêşa rûsî de heta generalîye berz bî û bi qesra çarî tayê têkilîyê viraştî. Şerê Kirimî û Şerê 93î de hetê artêşa rûsî de ca girewt. Wextê Şerê 93î de serrê ey xeylê zaf bîbî û rojê peyênî yê emrê ey nêzdî bîbî. General Amîlahvarîyo ke nê rojê Cafer Axayî çimdar kerdî, rojaneyê xo yê 7ê adara 1877î de wina nuşeno: “Seba qayîtkerdişê weşîya Cafer Axayî ez şîya keyeyê ey. Merdimo 80 serre adirê bişîdetî ra mişeqet bî û zaf zar bî. Rixmo ke ey doktoranê ma rê bawer nêkerdêne, mi ci rê vat ke wa veng bido doktorî. Ey qebul kerd. Ez bixo şîya û doktor Dobrov ard kîşta nêweşî. Muayeneyêkê bidetay û bidiqetî ra tepîya doktorî mi rê vat ke nabizê nêweşî zaf zar o.”
Doktor “Madeîra” pêşnîyaz keno
Doktorê rûsî Dobrovî seba weşbîyayîşê Cafer Axayî madeyê enteresanî pêşnîyaz kerd. Nameyê madeyî “Madeîra” bî. Yanî meyo ke girawanê Madeîra yê ke girêdayîyê Portekîzî yê de yeno berardene. Tebîî no mey bajaranê Çarîye de zî ameyêne hêrînayene. Cafer Axayo “îtîqatin” key ke çekuya meyî eşnawite xeylê taket-naket kerd. Na çarçewe de Amîlahvarî wina nuşeno: “Her çiqas Cafer Axayî sey muslumanê dîndarî destpêk de nêwaşt pêşnîyazê mi bîyaro ca, mi o qan kerd. Axayî wina vat: ‘Rixmê pêtîya xo, şerîatê ma sey dermanî seba girewtişê meyî safî halê tewr mecburî de destûr dano ma.’”
Wextê şuxilnayîşê dermanî amebî. Cafer Axa seba nêantişê dejî mecburê pêşnîyazê doktorî mendbî. Labelê ey dermanî ra şik kerdêne. Nê tewirê axayî bala Amîlahvarî antbî. General ruhê Cafer Axayî wina tasvîr keno: “Ey de neqerardarîye û şik estbî. Wina aseyêne ke ey waştêne raver ez dermanî biwerî. Birastî key ke ez nêweş bena, ez bixo zî qet derman nêgêna, la ganî mi do nêweşo belengaz sakîn bikerdêne. Nê semedî ra mi derman şimit. Dima rîyê kokimî bi bawerîye beriqîya û wirdî dermanî girewtî.”
Tedawîya dermanî “netîce” dana
Tedawîya dermanî ra dima rewşa weşîya Cafer Axayî de weşbîyayîşo dîyarkerde bî. Na çarçewe de generalo rûs Amîlahvarî rojaneyê xo yê 9ê adara 1877î de wina nuşeno: “Mi ewro bi wesîleya serra newe ya muslumanan xanê cayicî zîyaret kerdî… Key ke zîyaretê mi qedîya, ez seba zanayîşê rewşa weşîya Cafer Axayî şîyo keyeyê axayî. Rewşa ey başêr bîye.”
Cafer Axa şî heqîya xo
Rixmê pêro xîretkerdişanê Cafer Axayî, mergî o sey hewrê serehuşkî taqîb kerd. Axayî se kerd, xo silîya ê hewrî ra nêxelisna. Cafer Axa 11ê adara 1877î de şî heqîya xo. Amîlahvarî rojaneyê xo yê 14ê adara 1877î de derheqê mergê axayî de wina vano: “… Mi Markar ra Von der Nonne girewt kîşta xo û şewe ez agêra Evcîlyar. Mi uca de derheqê mergê Cafer Axayê belengazî de xebera xemgînkerdoxe girewte. Vanê axayî mal û milkê xo mabênê feqîran de vila kerdo û her kes seba ey zaf xemgîn bîyo.”
