Zirara ku ji erdhejê digihe şaristaniya mirovan, bi faktorên laşî, derûnî û antropogenîk ve girêdayî ye. Faktorên fizîkî mezinahiya erdhejê, dirêjahiya erdhejê û dûrbûna ji navenda erdhejê ne. Faktorên psîkolojîk bi piranî trawma û paşê depresyon, tirs û gelek nexweşiyên kronîk in. Faktorên antropogenîk (mirovî) di nav xwe de qeraxa niştecihbûnê ya li herêma erdhejê û rêbazên avakirinê yên serdest hene. Her wiha girîng e ku biryardarên li welêt tedbîrên parastinê girtine û pergalên hişyariyê saz kirine (mînak, li dijî tsunami).

Ne çarenûs e ku mirov di karesatên xwezayî de bimirin. Nexweşiya stresê ya post-trawmatîk bi gelemperî bi ezmûnên weke windakirina malbat an malê re tê. Dermanên armanckirî dikarin alîkariyê bikin. Erdhej, pêlên tîrêjê, lehî, tofan û felaketên din ên xwezayî ne tenê dibin sedema zirarên madî yên mezin, di heman demê de dibe sedema zirara derûnî jî. Pêşî travma dest pê dike. Lêkolînên cihêreng ên ku asta nîşanên nexweşiya stresê ya piştî trawmatîk (PTSD) di kesên saxmayî de pîv kirine, belavbûna ji sedî 14 û 56 radigihînin.

Li vir, di destpêkê de, bandorên derûnî yên erdhejê û xetereyên wê çi ne? Stresa ku ji ber bûyerên wiha hovane çêdibe dikare asta hormonê biguhezîne (kortîzol û catecholamines, û estrojen di jinan de), şêwazên xewê biguhezîne û di demeke dirêj de dikare bibe sedema tansiyona bilind, leza dil û carinan jî êrişên dil. Lêbelê, divê cudahî di navbera têgihîştina stresê ya di mezinan û zarokan de were danîn. Xemgînî, tirs û êrîşên panîkê yek ji wan hestên ku erdhej di mirovên ku erdhejê de çêdike, ne.

Bi taybetî jin û ciwan di bin xetereyê de ne, nîşan di cih de piştî karesatê pir giran in lê dê bi demê re ji bo gelek nexweşan kêm bibin. Kesên rizgarbûyî yên ku rasterast bi agir, av an bahozê re rû bi rû mane bi taybetî nîşanên diyarkirî nîşan didin. Windakirina xizm, mal an jî debara jiyanê jî gelek bi stres e. Her wiha jin, ciwan û kesên ku dahata wan kêm in, bi taybetî jî ji ber karesatên xwezayî metirsîdar in. Ew di rîskeke mezin de ne ku PTSD-ya demdirêj an nexweşiyên derûnî yên din pêşve bibin. Mînakî, lêkolînek ku ji hêla psîkologên taylandî û amerîkî ve li ser 400 ciwanên rizgarbûyî yên ji tsûnamiya 2004‘an li Taylandê hatî kirin, destnîşan dike ku ciwanan di encama serpêhatiyên pir trawmatîk de gelek nexweşiyên derûnî peyda bûne.

Ciwanan pirsgirêkên konsantrekirinê, ramanên mêtînger, tenêtî, kabûs û tevliheviyê ragihandin. Pirsgirêkên wan zêde bûn dema ku malbatên wan ji ber tsûnamiyê perçe bûn an jî nikaribûn riya xwe vegerînin jiyana rojane. Felaketên xwezayî di heman demê de serpêhatiyên çêker in ku bi gelemperî di seranserê jiyanê de nayên jibîrkirin. Ev encama psîkologên yewnanî ye ku bi 121 kesên ku ji erdhejee bihêz a li girava Cephalonia (1953) rizgar bûne re hevpeyvîn kir. Di dema anketê de, bûyer 50 sal berê bû lê gelek beşdaran hîn jî bûyer pir zelal di hişê wan de bûn. Bi taybetî di salvegera bûyerê de bîranînên berê dîsa hatin ser ziman. Thomas Paparrigopoulos ji Zanîngeha Atînayê dibêje: “Nêzîkî sêyek ji kesên ku ji karesatên xwezayî rizgar bûne hîn jî piştî yek-sê dehsalan ji nîşanên PTSD‘ê dikişînin.” PTSD‘ya demdirêj bi piranî bandor li jin û kesên ku di dema erdhejê de di avahiyekê de bûn û ji mirinê ditirsin bandor kir. Ji sedî kesên sax mane diyar kir ku erdhejê bandor li hemû jiyana wan kiriye.

Piştgiriya civakî berxwedanê  xurt dike

Hin mexdûrên karesata xwezayî tenê bi pirsgirêkên xwe re rû bi rû dimînin. Taybetmendiyên kesayetiyê yên weke berxwedêrî (berxwedana hundurîn), baweriya bi cîhaneke dadperwer an xwe-bandorbûna vê yekê dikin. Tîmeke zanyarên amerîkî keşif kir ku niştecîhên New Orleans piştî Bahoza Katerina (2005) çêtir in dema ku ew bawer dikin ku ew dikarin tiştekî bikin û rewşa xwe ya piştî karesatê baştir bikin. Piştgiriya civakî jî rola xwe dilîze. Mexdûrên ku bi xurtî bi malbatên xwe re entegre ne û piştgiriya zêde ji mamoste, hevalên polê û pisporan werdigirin, pêşkeftinên girîng bi dest xistine. Xaleke din a ku divê li vir were destnîşankirin ew e ku serpêhatiyên mexdûrên şer ên ku koçî rojava (bi taybetî herêma Çukurova) kirine pir girîng in. Ji bo wan pir girîng e ku rêbazên rêxistinî yên ku heta niha pêş xistine, tevlêbûna xwe ya siyasî û civakî û travmayên ku pê re derbas bûne, bi mexdûrên hatin re parve bikin. Di vê çerçoveyê de divê ku kurdên ku li herêmê û ankû koçkirina rojava, di vê çerçoveyê de werine seferberkirin. Weke tê zanîn piraniya mexdûran niha di konan de alîkariya derûnî û civakî distînin. Lêkolînên cihêreng radigihînin ku mirovên ku neçar in bi hefteyan an mehan di konan an kampan de bijîn ji yên ku dikarin zû vegerin malên xwe kêmtir bi bûyerê re bijîn. Pêdivî ye ku dermankirin ji hêla pisporên taybet yên perwerdekirî ve jî were kirin. Di dema dermankirinê de, kesên bi bandor têne teşwîq kirin ku çîrokên jiyana xwe û bûyerên stresdar bi rêza kronolojîk vebêjin û ji wan re vekin. Bîranîn ji aliyê derûnî û fizîkî ve li ser asta têgihîştî, hestyarî û hestî têne ceribandin. Xweseriya ku di encamê de hatî tomarkirin û ji nû ve tê xebitandin, di danişînên paşîn de tê zêdekirin û rastkirin. Armanc ew e ku bi awayekî sîstematîk hafizeya otobiyografîk ji nû ve bê avakirin û hestên kesên ku bandor bûne birêxistin bikin. Di dawiya dermankirinê de, hestên bi trawmayê û hestên bi rastiya heyî ve girêdayî bi zelalî ji hev têne veqetandin.

Du kategoriyên herî xeternak zarok û kal in

Psîkoterapî, ku di heman demê de li ser zarok, dê û bav û mamosteyan jî tê sepandin, bi afirandina torgilokeke rastîn li dora wî alîkariya zarokê sax dike. Pêşîlêgirtin û dermankirin tedawiya trawmaya taybetî mehek piştî bûyera trawmatîk dikare were kirin. Vejandin mimkûn e lê piştgiriya heval û malbata ku mexdûrên fam dikin û teşwîq dikin girîng e. Ger DPTS yek an jî çend nîşan hebin, terapiya cognitive-behavioral tê pêşniyar kirin, di nav çend rojên pêşîn ên piştî trawmayê de dest bi dermankirinê bikin. Bi gelemperî, ji hêla psîkolojîk ve, du kategoriyên herî xeternak zarok û kal in. Di doza yekem de, psîkoterapî jî bi dê û bav û mamosteyan re tê sepandin da ku torgilokeke rastîn li dora zarokan biafirîne da ku di pêvajoya başbûnê de alîkariya zarokan bike. Ew karek e ku divê hêdî hêdî lê bêyî windakirina demê were kirin. Lêkolîn hene ku balê dikişînin ser xetereya dereng pêşkeftina laşî û cognitive li zarokên ku mexdûrên travmaya giran in ku bêyî destwerdana bilez rastkirina wê dijwar e.

Kesên zirardîtî divê desteka pisporan bigirin

• Ji bo derbaskirina şoka destpêkê, divê mirov wextê bide xwe û derdora xwe û ji xemgîniyê re rêz were girtin. Felaket serpêhatiyeke pir dijwar e û ji ber ku ne mimkûn e ku mirov yekser li jiyana berê vegere, divê kesê ku naxwaze biaxive bi zorê nekeve nav wê. Kesên ku dixwazin parve bikin divê bi rengekî ku ew hest bikin ku ew bi wan re ne werin piştgirî kirin.
• Divê baweriya ferdî ya ku bi dem û sebrê, bi taybetî jî bi ked û hewldan dikare ji vê dema dijwar derbas bibe, piştî trawmayê, dûrketin, înkarkirin, dûrketina ji pirsgirêkê, sûcdarkirina xwe/yên din û hwd. ger stratejiyên bêkêr bi kar bînin divê baldar bin.
• Di vê pêvajoyê de divê bê fikirîn ku pirsgirêkên ku tên hişê xwe fêm bikin, di mijarên bêxewî, fikar, hêrs û sûcdariyê de serlêdana piştgiriya psîkologên klînîkî bikin û rêgezên rûbirûbûna trawmayê bêne plansaz kirin. li gorî kesan.
• Her wiha girîng e ku ev pêvajo ewqas dirêj nebe ku jiyana mirov a giyanî, civakî û bedenî dijwartir bike. Divê mirov hewcedariyên xwe yên madî û manewî tehlîl bike, ji cihên pêwîst re ji destekê re vekirî be û pasîf nemîne. Ji ber ku pêwîstiya mirovbûnê ye ku di van deman de her kes piştgiriyê bide hev.
• Divê bi sebir dem were dayîn da ku birîn baş bibin. Dema ku ev hilweşîna ku gelek kes di heman demê de dijîn qebûl dikin, divê baweriya ku jiyan bi peydakirina xweşiya psîkolojîk ji cihê ku lê hiştiye were domandin û hewildana piştevaniya adaptasyonê divê hem zanîn û hem jî hestyarî be. .
• Ji bo pêvajoya bê, ji ber ku îro ji bo pêşîgirtina li erdhejan tedbîreke ku meriv bikaribe were girtin tune ye, bi saya perwerdehiyê bi saya perwerdehiyê biryara ku mirov li ser çi bikin berî, di dema erdhejeke gengaz de û piştî erdhejê çi bikin, dikare dilgiraniya wan kêm bike û wan hîs bike ku hinek kontrol li ser rewşê heye.