Di Lêkeran De Rayek

Kêşana Lêkeran

Lêkerên Kurdî guherbar in;  li gorî kes, dem, rawe û awaniyê tên kişandin. Di zimanzaniyê de ji vê taybetiya lêkeran re tewang jî tê gotin. Di kurdî de lêker li gorî kes, dem, rawe û awaniyê hinek qertafan digirin an jî di wan de hinek guhertin pêk tên.  Dem û rawe li ser “rayekên lêkerê” ava dibin. Di kurdî de du rayek hene; “rayeka dema borî” û “rayeka dema niha”.

Rayeka dema borî 

                Rayeka dema borî ya lêkeran, dema ku ji lêkeran qertafên raderîn “-in” û “-n” têne avêtin, tê bidestxistin. Rayeka dema borî ya lêkeran, dema boriya têdeyî nîşan dide. Rayeka dema bori ya lêkerekê, kesê sêyemîn ê yekjimar nîşan dide. Wekî mînak, “kirin” awayê raderî yê lêkerê ye, di vê lêkerê de “-in” qertafa raderî ye. Dema ku ev qertaf bê avêtin rayeka lêkerê “kir” dimîne. Ev rayek jî her wekî  diyar e, dema borî ya têdeyî pêk tîne. Ji ber vê yekê ji vê rayekê re rayeka dema borî tê gotin.

Rayeka dema borî ya lêkerên xwerû

Şêweyên raderî                                                                              rayeka dema borî

Gotin                                                                                   Min got. (Ji lêkerê qertafa raderê “in”ketiye.)

Ajotin                                                                                  Te ajot. [ji lêkerê qertafa raderê “în” ketiye)

Xwarin                                                                                Wî xwar.(Ji lêkerê qertafa raderê “in” ketiye)

Biraştin                                                                               Wê biraşt.(Ji lêkerê qertafa raderê “in” ketiye)

Çû                                                                                         Ew çû.  (Ji lêkerê qertafa raderê “n” ketiye.)

Bûn                                                                                      Ew bû. (Ji lêkerê qertafa raderê  “n” ketiye)

Kirîn                                                                                     Min kirî.(Ji lêkerê qertafa raderê “n” ketiye)

Rayeka dema borî ya lêkerên pêkhatî

Ji lêkerên ku bi “-în” û “-an” ê diqedin de, bi tenê “-n” tê avêtin û li holê rayeka dema borî dimîne.

Lêker                                                                                   Rayeka dema borî

Kelijîn                                                                                  Av kelijî. (Ji lêkerê qertafa raderê “-n” ketiye.)

Xitimîn                                                                                Lûleya avê xitimî.(Ji lêkerê qertafa raderê “-n” ketiye)

Tepisîn                                                                                Xanî tepisî. ( Ji lêkerê qertafa raderê “-n” ketiye.)

Şewitîn                                                                               Dar şewitî. (Ji lêkerê qertafa raderê “-n” ketiye.)

Kêşan                                                                                  Memoyî zêr kêşa.(Ji lêkerê qertafa raderê “-n” ketiye.

Westan                                                                               Zîn westa. (Ji lêkerê qertafa raderê “-n” ketiye.)

Hêran                                                                                  Genim hêra. (Ji lêkarê qertafa raderê “-n” ketiye.)

• Di lêkerên ku bi “-andin” hatine pêkanîn de jî bi tenê “-in” tê avêtin.

Lêker                                                                                   Rayeka dema borî

Xapandin                                                                           Roviyî qijik xapand.(Ji lêkerê qertafa “-in” ketiye)

Revandin                                                                           Wê hêvî revand.(Ji lêkerê qertafa “-in” ketiye)

Gerandin                                                                           Berbûriyan bûk gerand.(Ji lêkerê qertafa “-in” ketiye)

Şêlandin                                                                             Nijdevanan Reşo şêland.(Ji lêkerê qertafa “-in” ketiye)

Kelandin                                                                             Serfîrazê dan keland. (Ji lêkerê qertafa “-in” ketiye.)

Rayeka dema niha

                Dema ku lêkerek li gorî dema niha bê kişandin û qertafên dem û kesan jê bên avêtin, tiştê ku li holê dimîne tenê rayeka dema niha ye. Lê bidestketina vê demê li gorî her lêkerê diguhere

Wekî mînak, şêweyê lêkera “çûn” ê di dema niha de ji bo kesê yekemîn dibe “diçim”. Dema ku qertafa dema niha “di” û qertafa cinavka kesîn “im” jê bê avêtin rayeka dema niha tenê tîpa “ç” yê dimîne.                   

Lêkerên xwerû

Rader                                                                                  Rayeka dema niha

Alastin                                                                                 di-alês-e(“alês” rayeka dema niha ye)

Avêtin                                                                                 di-avêj-e(“avêj” rayeka dema niha ye)

Axaftin                                                                                di-axêv-e(“axêv” rayeka dema niha ye)

Bihîstin                                                                                di-bihîz-e(“bihîz” rayeka dema niha ye)

Bijartin                                                                                di-bijêr-e(“bijêr” rayeka dema niha ye)

Birin                                                                                     di-b-e(“b” rayeka dema niha ye)

Bûn                                                                                      di-b-e(“b” rayeka dema niha ye)

Çûn                                                                                      di-ç-e(“ç” rayeka dema niha ye)

Dîtin                                                                                     di-bîn-e(“bîn” rayeka dema niha ye)

Gotin                                                                                   di-bêj-e(“bêj” rayeka dema niha ye)

Parastin                                                                              di-parêz-e(“parêz” rayeka dema niha ye)

Sotin                                                                                    di-soj-e(“soj” rayeka dema niha ye)

Lêkerên pêkhatî

                Navdêr, rengdêr û rayeka lêkerên xwerû yên ku bi alîkariya paşgira “-în”ê çêbûne lêkerên negerguhêz û pêkhatî ne. Dema ku paşgira “-în”ê ji wan bê avêtin li holê rayeka dema niha dimîne.

Rader                                                                                   Rayeka dema niha

Kenîn                                                                                   di-ken-e (“ken” rayeka dema niha ye)

Zûrîn                                                                                    di-zûr-e (“zûr” rayeka dema niha ye)

Kurîn                                                                                    di-kur-e (“kur” rayeka dema niha ye)

Barîn                                                                                    di-bar-e (“bar” rayeka dema niha ye)

Çirîn                                                                                     di-çir-e (“çir” rayeka dema niha ye)

• Rewşa lêkerên pêkhatî yên gerguhêz ên ku bi alîkariya paşgira “andin”ê pêk hatine cuda ne. Rayeka dema niha ya van lêkeran, awayê negerguhêz ê van lêkeran e. Wek mînak lêkera “nivîsandin”ê dema ku ji bo dema niha bê bikaranîn, şêweyê “di-nivîsîn-e” Li vir “nivîsîn” bûye rayeka dema niha ya lêkera “nivîsandin”ê.

Rader                                                                                   Rayeka dema niha

Kelandin                                                                             di-kelîn-e (“kelîn” rayeka dema niha ye)

Xapandin                                                                           di-xapîn-e (“xapîn” rayeka dema niha ye)

Revandin                                                                           di-revîn-e (“revîn” rayeka dema niha ye)

• Lêkerên ku bi “an”ê diqedin, bi giştî li ser forma dema niha ya lêkerên xwerû têne parastin.

Rader                                                                                   Rayeka dema niha

Kêşan                                                                                  di-kêş-e (“kêş” rayeka dema niha ye)

Pêçan                                                                                  di-pêç-e (“pêç” rayeka dema niha ye)

Kutan                                                                                  di-kut-e (“kut” rayeka dema niha ye)