23ê Nîsanê li Tirkiyeyê wekî Cejna Neteweyî ya Zarokan tê pîrozkirin. Ev bi armanca parastina mafên zarokan û bal kişandina ser girîngiya wan hatiye diyarkirin. Lê, li gel vê cejna sembolîk, tundiya li ser zarokan, binpêkirina mafên wan û teşwîqkirina wan bo sûcan li Tirkiyeyê roj bi roj zêde dibe. Ev analîz dê rewşa tundiya li ser zarokan, kêmasiyên qanûnî û yasayî yên di parastina mafên zarokan de û sedemên bingehîn ên vê pirsgirêkê bi hûrgilî lêkolîn bike.
Zêdebûna tundiya li ser zarokan
Kuştin: Bûyerên kuştina zarokan di salên dawî de zêde bûne. Mînak, doza Narin Guran (8-salî, Amed, 2024), ku piştî wendabûnê bi xeniqandinê hate kuştin. Kuştina Mattia Ahmet Minguzzi (14-salî, Stenbol, 2025) bi kûçikê ji aliyê ciwanan ve hat kuştin. Ev nîşan dide ku zarok di xetereyeke mezin de ne. Li gorî daneyên nefermî, di sala 2024an de herî kêm 14 keç, bi piranî bi destê endamên malbatê, hatine kuştin.
Destdirêjiya zayendî: Sûcên zayendî li dijî zarokan yek ji pirsgirêkên herî cidî ye. Di sala 2023an de, 66,138 dosya li ser destdirêjiya zayendî ya li ser zarokan hatine vekirin. Lê tenê 6,656 ji van bi cezayê bi dawî bûne. Ev nîşan dide ku ceza sûcdarî di vê mijarê de kêm e. Bûyerên wekî doza Ecrin Kurnaz (1.5-salî, 2019) nîşan didin ku sûcdar bi cezayên kêm an berdanê tên xelatkirin, ku ev jî tundiyê teşwîq dike.
Revandin û wendabûn: Wendabûna zarokan bi gelemperî bi revandinê an sûcên organîze ve girêdayî ye. Li gorî Enstîtuya Îstatîstîkê ya Tirkiyeyê (TUÎK), di navbera 2008-2016an de 104,531 zarok wenda bûne. Lê piştî 2016an daneyên nû nehatine weşandin, ku ev nebûna zelaliyê nîşan dide. Di 2022an de, 16,499 bûyerên wendabûna zarokan hatine tomarkirin.
Teşwîqkirina zarokan bo sûcan: Zarok, bi taybetî yên di navbera 12-18 salî de, zêdetir tên teşwîqkirin bo sûcên wekî dizî, şer û firotina madeyên hişber. Li gorî daneyên Wezareta Dadê, di 2023an de 242,875 zarok ji ber qurbanbûn an tevlêbûna sûcan hatine ragihandin. Ev yek bi kêmasiya derfetên perwerdeyî, xizaniyê, û bandora komên sûcê organîze ve girêdayî ye.
Daneyên statîstîkî:
Di 2023an de, ji 601,754 bûyerên têkildarî zarokan, 61.3% êrîşên fizîkî, 11.8% sûcên zayendî, û 4.4% gefxwarin bûn. Her roj bi navgînî 32 zarok li Tirkiyeyê wenda dibin. Gelek ji van bûyeran bi encamên trajîk (kuştin, destdirêjî) bi dawî dibin.
Li gorî raporan, di 2024an de tundiya li ser zarokan li gorî salên berê bi rêjeyeke bilind zêde bûye. Lê nebûna daneyên fermî yên rojane vê pirsgirêkê kûrtir dike.
Kêmasiyên qanûnî û yasayî
Qanûna parastina zarokan (Maddeya 5395): Ev qanûn armanc dike ku zarokan ji tundî û îstîsmarê biparêze, lê di pratîkê de bi bandor nayê cîbicîkirin. Saziyên parastina zarokan xwedî bûdce û personelên kêm in. Çavdêriya zarokên di xetereyê de lawaz e.
Cezayên kêm ji bo sûcdaran: Li gorî qanûna cezayê ya Tirkiyeyê, zarokên di bin 18 salî de di sûcên giran de (wekî kuştin) bi cezayên kêm tên darizandin. Mînak, di doza Mattia Ahmet Minguzzi de, gumanbarên 15 û 16-salî nikarin cezayê muebbeta giran bistînin; li şûna wê, cezayê wan di navbera 12-15 salan de ye. Ev yek dibe sedema nerazîbûna civakî û hestekî bêedaletiyê.
Sûcên zayendî: Di sûcên zayendî de, cezayên kêm an berdana gumanbaran bi şert pirsgirêkeke mezin e. Dadwer bi gelemperî “kêmasiya delîlan” an “rewşa psîkolojîk a gumanbar” wekî hincet bikar tînin, ku ev jî baweriya bi sîstemê kêm dike.
Nebûna qanûnên taybet: Qanûnên taybet ên li dijî teşwîqkirina zarokan bo sûcan an parastina wan li dijî tundiya malbatî kêm in. Mînak, gelek zarokên ku di malbatê de rastî tundiyê tên, ji ber nebûna sîstemeke parastinê ya bi bandor dîsa vedigerin nav malbatê.
Paşveçûna ji peymanên navneteweyî
Tirkiye di 2021an de ji Peymana Stenbolê (ku li dijî tundiya li ser jin û zarokan e) vekişiya, ku ev yek wekî gaveke paşverû di parastina mafên zarokan de hate nirxandin. Ev biryar rê li ber zêdebûna tundiya malbatî û civakî vekir.
Her çend Tirkiye endamê Peymana Mafên Zarokan a Neteweyên Yekbûyî be jî, di cîbicîkirina vê peymanê de kêmasî hene. Mînak, maddeya ku “parastina zarokan ji hemû cureyên tundiyê” ferz dike, di pratîkê de nayê sepandin.
Peymana Lanzarote ya Konseya Ewropayê, ku sûcên zayendî li dijî zarokan hedef digire, li Tirkiyeyê bi têrkerî nayê cîbicîkirin û saziyên şopandinê kêm in.
Derengî û nezelaliya dadweriyê
Lêkolînên li ser sûcên li dijî zarokan bi gelemperî dereng dimînin. Di doza Narin Guran de, lêkolîna destpêkê bi awayekî nebaş hate birêvebirin û delîlên krîtîk dereng hatin dîtin.
Qedexeyên weşana li ser bûyerên têkildarî zarokan (ji bo “parastina nepenîtiyê”) zelaliyê kêm dike û rê li ber şopandina civakî digire.
Nebûna sîstemeke yekgirtî ya şopandina zarokên di xetereyê de dibe sedema dubarebûna sûcan.
Sedemên bingehîn ên pirsgirêkê
Konsevratîzm û polîtîkayên malbatparêz: Polîtîkayên hikûmetê yên ku malbatê wekî “pîroz” dibînin, gelek caran tundiya di nav malbatê de vedişêrin. Di gelek bûyeran de (mînak, Narin Guran), sûcdar endamên malbatê ne, lê sîstema parastinê nikare van zarokan biparêze.
Kêmasiya hişmendiyê: Civak bi giştî li ser mafên zarokan kêm agahdar e. Tundî li dijî zarokan carna wekî “pirsgirêkeke malbatî” tê dîtin, ku ev jî rê li ber destwerdana qanûnî digire.
Xizanî û kêmasiya perwerdeyê
Xizanî zarokan zêdetir dixe xetereyê, ji ber ku ew dikarin bibin hedefa komên sûcê organîze an jî neçar bimînin ku tevlî sûcan bibin. Li gorî TUÎK, di 2023an de 26.4% ji zarokan di bin sînorê xizaniyê de dijîn.
Kêmasiya perwerdeya li ser mafên mirovan û wekheviya zayendî di dibistanan de hişmendiya civakî kêm dike, ku ev jî tundiyê zêde dike.
Kêmasiyên sazî û polîtîkî
Wezareta Malbat û Xizmetên Civakî, ku berpirsiyarê parastina zarokan e, xwedî bûdce û personelên têr nîne. Saziyên parastina zarokan nikarin bi awayekî bi bandor bixebitin.
Polîtîkayên hikûmetê yên ku li ser tundiya li dijî zarokan ne baldar in, û nebûna kampanyayên hişmendiyê yên neteweyî, vê pirsgirêkê kûrtir dikin.
Reformên qanûnî
Divê qanûnên cezayê ji bo sûcên li dijî zarokan (kuştin, destdirêjî, revandin) bên hişkkirin, û cezayên kêm ji bo ciwanên sûcdar bên rakirin.
Qanûnên taybet divê ji bo parastina zarokan li dijî tundiya malbatî û teşwîqkirina wan bo sûcan bên çêkirin.
Divê Tirkiye dîsa tevlî Peymana Stenbolê bibe û Peymana Lanzarote bi bandor cîbicî bike.
Divê saziyên parastina zarokan bi bûdce, personel, û teknolojiyê bên xurtkirin. Sîstemeke yekgirtî ya şopandina zarokên di xetereyê de divê bê avakirin.
Divê saziyên ewlehiyê û dadweriyê di lêkolîna sûcên li dijî zarokan de zûtir û bi zelalî tevbigerin.
Divê perwerdeya li ser mafên zarokan û wekheviya zayendî di dibistanan de bê zêdekirin.
Kampanyayên hişmendiyê yên neteweyî divê bên lidarxistin da ku tundiya li dijî zarokan wekî pirsgirêkeke civakî bê dîtin.
Divê bernameyên civakî ji bo kêmkirina xizaniyê û peydakirina derfetên perwerdeyî ji zarokan re bên pêşxistin.
Divê polîtîkayên li dijî komên sûcê organîze, ku zarokan teşwîqî sûcan dikin, bên xurtkirin.
Weke Encam; Cejna Zarokan a 23’ê Nîsanê li Tirkiyeyê wekî semboleke mafên zarokan tê pîrozkirin, lê di rastiyê de, zarok bi tundî, destdirêjî, revandin, û teşwîqkirina bo sûcan re rû bi rû ne. Kêmasiyên qanûnî û yasayî, nebûna saziyên bi bandor, û polîtîkayên civakî yên nebaş ev pirsgirêk kûrtir dikin. Ji bo çareseriyê, reformên qanûnî, xurtkirina saziyan, û zêdekirina hişmendiya civakî pêwîst in. Heta ku ev gav neyên avêtin, tundiya li ser zarokan dê berdewam bike, û Cejna Zarokan dê tenê bibe sembolek bê wate.
