Her milet bi ziwanê xo reyde yeno şinasnayene. Ziwan semedê şaran nasnameyêko girîng o. Şerê Dinya yê Yewinî ra pey cayê împaratorîyan dewleta netewe girewte. Semedê dewleta netewe zî ziwan wesayîtêko muhîm bi. Çunke hetê nufusê şaran ra cayêk zî homojen nêbi. Heta kulturî ra bigîrê heta bawerî, heta ziwanî ra bigîrê heta fîzîkî cuya merdimî pluralîst biye. Tena cografyayêk de nê, dewan de zî zafbawerî, zafziwanî û muxtelîfîye est bê. Wexto ke dewleta Tirkîya awan bîye, dewlete waşt ke xo tena etnîsîteyêk ser awan bikera, a etnîsîte zî etnîsîteya tirke bî. Her çiqas dewlete xo nameyê dewleta netewe ser o pênas kerdbî zî na netewe de etnîsîteya tirkan ber çi etnîsîteyî nêameyê qebulkerdene. Seba aye dewleta tirke sîstemê monîstî ser o xo awan kerdo. Îmtîyaz dayo miletê tirkî, labelê heqê hemwelatîye nêdayo şaranê bînan. Polîtîkaya monîste û îmtîyazê nasnameyê tirkî qanûnê bingeyî yê 1876î de xo eşkera keno. Maddeya nê qanûnî ya 18î de ziwano resmî tirkî ya. Semedo ke kesêk komelêkê dewlete de bieşko xebatêka resmî bikero, ganî ziwanê resmî tirkî bizano. Nê qanûnî ra pey tarîxê Komara Tirkîya de 3 qanunê bingeyî ameyê qebulkerdene. Nê qanûnanê hemînan de polîtîkaya ziwanî bi şeklêko cîyakerîye ameya îfadekerdene.

Qanûnê Bingeyî yê 1924î de “Ziwano resmî yê dewleta Tirkîya tirkî ya”.

Qanûnê Bingeyî yê 1961î de “Ziwano resmî yê Komara Tirkîya tirkî ya.”

Qanûnê Bingeyî yê 1982yî de “Ziwanê Komara Tirkîya tirkî ya.”

Nê hîrê qanûnanê bingeyîyan de wina aseno ke dewlete game bi game polîtîkaya neteweperwerî û cîyakerîye zîyade kerdo. Çunke tarîxê nêzdî de ma vînenê ke dewlete ziwanê tirkî tena hetê fermîtî de yewin nêkerdo, ziwanê tirkî her ware de tena yew ziwan qebul kerdo. Çunke vato ke “ziwanê Komara Tirkîya tirkî ya.” Wina aseno ke nê qanûnî bira tirkî ziwan, sey ziwan qebul nêkerdo. Goreyê nê sîstemî waştişê heqê ziwanê kurdkî, waştişo meşrû nîyo. Semedê dewleta xo, kurdî sey tehlukeyêko pîl vînayê. Na seserre de na mesele yan sey “Meseleya Şerqî” yan “Meseleya Rojhelatî” yan “Meseleya Başûrê Rojhelatî” yan zî sey “Meseleya Terorî” ameye pênaskerdene.

Awanbîyayîşê dewleta tirke de dewlete bi xo na mesele ser o nêfikirîyaye. Derheqê kurdan de zaf raporî ameyê amadekerdene.

Nê raporan ra nimûneyî nê yê.

▪ Planê Islahatî yê Şerqî

▪ Raporê Abdulhalîk Renda

▪ Raporê Cemîl Uybadinî

▪ Raporê Hamdî Begî

▪ Raporê Îbrahîm Talî Ongorenî

▪ Raporê Fevzî Çakmakî

▪ Raporê Îsmet Înonuyî

▪ Raporê Abîdîn Ozmenî

▪ Raporê CHPyî yê 1940î

▪ Raporê Gulane

▪ Raporê Rojhelatî

Nê raporan de nufusê kurdan ra bigîrê erd, eşîrê înan û cilê înan ra bigîrê derheqê bawerî û kulturê înan de zaf melumatî yenê dayene. Nê melumatî semedê şinasnayîşî ney nê raporî semedo ke ma senî miletê kurdî bikerê tirk yanî pêşnîyazê polîtîkaya asîmîlasyonî ser o vindertê. Dewleta tirke sosyolojîya kurdan ser o muhendisîya sosyale tetbîq kerdo. Nê raporan ra ver û badê cû zî nê qanûnan reyde dewlete waşto sîstemê xo ra meşrûîyet virazo. Nê qanûnî û caardişê nînan nê yê:

• Qanûnê Tevhîdê Tedrîsatî (1924)
• Qanûnê Takrîrê Sukûnî (1925)
• Qanûnê Alfabe (1928)
• Qanûnê Peynameyî (1934)
• Qanûnê Îskanî (1934)
• Akerdişê Mehkemeyanê Îstîklalî
• Mufettîşîyê Pêroyî
• Wendegehê ke gedeyî şewe tede yenê rakewtene
• Awanbîyayîşê Enstîtuyê Kênekan
• Viraştişê asinrayîran
• Kurdî ver bi rojawanê Tirkîya dîyayî koçkerdene
• Rojhelat de cakerdişê tirkan

Mabênê 1925-1960an de nê caardîşî zî ameyî tetbîqkerdene:

• Awankerdişê merkezê Tirkîya
• “Hemwelatî rê kampanyaya tirkî qalî bike zaf qalî bike” (1927)
• Camêrdanê kurdan reyde teşwîqkerdişê zewicnayîşê cinîyanê tirkan
• Karmendê ke sey daraxê 2. hesibîyenê, kurdnêbîyayîşê nê karmendan
• Karmendê ke kurdkî qalî kene, înan karmendîye ra vetiş
• Axa û şêxan dayîş koçkerdişê rojawanê Tirkîya
• Dewijê ke herra xo çin a înan rê vilakerdişê herre
• Dewe û mezrayê ke vilabîyaye yê înan pêranayîş
• Kurdê ke gîrîyayê esker û gîrîyayê xizmetanê apeyan înan rê tirkî banderkerdiş
• Keyeyê şaran ra hîna zaf havilegirewtiş, keyeyê ke koyan de tûk-tena yê înan xeripnayîş û wayîrê înan neqilkerdişê sewbîna cayan
• Komela Cigêrayîşê Ziwanê Tirkî
• Tevgerê Tirkîya yo Pak (1935)
• Teorîya Ziwanî ya Rojî
• Tezê Tarîxî yê Tirkan

No mojneno ke dewleta Tirkîya semedê kurdan waşt ke yew qulike veng zî nêverado. Na mesele zerreyê xo de bihelêno û kurdan bikero tirk û bi ebedî meseleya kurde orte ra wedarno.

Verba na polîtîkaya zordare kurdan xo ver dayo. Serewedaritişê kurdan înan rê hişmendîya kurdî ya neteweyî arda. Na hîşmendîya tewr muhîme ma 1934î de kovarvetişê Mîr Celadet Elî Bedirxanî de vînenê. Nameyê na kovare Hawar o, 57 hûmarî yena weşanayene. Na kovare hemverê na polîtîkaya mergî de hetê çinbîyayîşî de sey estbîyayîş o.

1990î ra pey

Hetê SHP’yî ra reya verêne serra 1990î de “Raporê Başûrê Rojhelatî” de meseleya kurde ameye pênaskerdene. Nê raporî de reya verêne sebebê polîtîkayanê dewlete vera meseleya kurde xorîn ameyo îfadekerdene. Semedê çareserîye “qebulkerdişê nasnameyê kurdî, wedaritişê qedexeyê ziwanê dayîke, qanûnê bingeyî de û qanûnan de çarçewaya qaydeyê huqûqî yê demokratîkî de sey wedaritişê çend rêzan pêşnîyazî” ameyî qebulkerdene.

1992yî ra pey

Serekkomaro 8. Turgut Ozalî meseleya kurdan ser o çend raporî dabî amadekerdene. Gama ke rapor 2 aşmî dima resa Serekwezîr Suleyman Demirelî, ey zî Amed de yew qalîkerdişê xo de va ke; “ma realîteya kurdan şinasnenê.”

Wextê hukmatê Ozalî de wezîr Adnan Kahvecîyî serra 1992yî aşma gulane de meseleya kurdan ser o raporêk amade kerd û pêşkêşê Ozalî kerd. Nê raporî de nê ameyê îfadekerdene: “Meseleya kurde bi leşkerî çareser nêbena. Ganî îradeyo sîyasî însîyatîf bigîro. Eke meseleya kurde rê teşhîsêko cîdî nêyero vînayene, do Tirkîya de herbo mîyanên bivejîyo. Her kes bêveng bimano û do Tirkîya ver bi felakete şîra. Her şehîdê eskeran ra dima do pêro kurdan rê yew nefret bivirazîyo. Eke no nefret lez nêpeysîyo, Tirkîya do tesil ver bi şerî şîra. Reyna goreyê raporî ganî realîteyê kurdan bêro naskerdene, nasnameyê kurdan, radyoyê kurdkî û TV bêrê dayene.”

Helbet nê tesbît û qebulkerdişî xo bi xo nêbîyê. Bingeyê nê tesbîtan de xoverdayîşê kurdan û israrê înan est bi. Nê wextan de rayberê komelê kurdan waştişê heqanê kurdan warê pêroyî de bi şeklo bawerîye xo îfade kerdêne. Nînan ra merdimêko erjaye Vedat Aydin bi. Aydin, 28ê teşrîna verêna 1991î de heyetê pêroyî yê ÎHD’yî de tena ziwanê kurdki qisey kerd. Dima ame tepiştene. Mehkemeya xo de bi xo ra bawer ziwanê xo pawit, cîyakerîye eşkera kerde û qebul nêkerde.

Nê dewran de Leyla Zana wexto ke sond wend, sereyê xo ra rengê kurdewarî kesk û sûr û zerd girê dabî. Sondwendişê xo ra pey bi kurdkî va “Wê sondê mi ji bo gelê Kurd û Tirk.” Hatîp Dîcle zî sondê xo ra verê va “Ez û embazê xo nê sondî binê zordarîya qanûnê bingeyî de wanenê.” Nê rewşan de qiseykerdişê kurdkî heme kurdan ra hişmendîyêka newe viraşte. Na hişmendîye heyecanêk û  xobawerîye  arde.

2000î ra pey

Nê dewran de ma eşkenê vajê qedexeyî binêna ameyê wedarnayene. Kasedê kurdkî, çapkerdişê kitaban, TV, radyo û propagandaya weçînayîşî ameyê serbestkerdene. La çi heyf ke nê bedilnayîşan mesele çareser nêkerde çunke problem esas cayê xo de bi. O problem zî perwerdeyê ziwanê kurdkî û warê pêroyî de qebulkerdişê ziwanê kurdkî bi. Çunke nê qanûnê bingeyî de ameyo qedexekerdene.

Meclîs de 2011-2013yî de semedê qanûnê bingeyî komîsyonêk ame ronayene. Hetê komîsyonî ra xeylê dezgehê komelkî, partîyê sîyasî, enstîtuyî, şaredarîyî û pêro pîya 401 dezgehî ameyê dawetkerdene. Fikir û ewnîyayîşê înan ameyê girewtene. Unîversîteyanê dewlete û taybetan ra zî ewnîyayîşî ameyê girewtene. Unîversîteyanê dewlete ra se ra 65, yê taybetan ra se ra 35 ewnîyayîşê xo erşawitî. Nê komîsyonî de AKP’yî de nasname ser o pêameyîşêk ame viraştene la CHP û MHP’yî de nêame viraştene. Îtîrazê MHP û CHP’yî zafane zafziwanîye ser o bîyî. Înan vat ke zafziwanîye do sey Yugoslavya dewlete lete bikero. La nimûneyê Belçîka, Îspanya, Swîs nêardê verê çimanê xo. Xo nê nimûneyan rê kerr kerdî.

Partîya HDP’yî vat ke semedê kurdan ganî heqê kêmneteweyîyan o asgarî bêro qebulkerdene. Bi destê CHP û MHP’yî ame vatene ke “kurdî na dewlete de kêmîye ney endamê dewleta netewe yê.” Nê komîsyonî de bedilnayîşê qanûnê bingeyî ser o munaqeşeyan de konsensusêk nêvirazîya û dima ra Sîstemê Serekîye yê AKP’yî ra pey no proses û têhetameyîş xora qedîya.

Heta nika ziwanê kurdkî bi heskerdoxê xo û têkoşerê kurdkî reyde xoverdayîşêko nimûne dayo. Hawar bi vengdayîş da û xo resna çar hetanê Kurdîstanî ra û înan ra toxim eşt. Nê toximî vakurî ra vile da bî Tîrej, bî Azadiya welat û bî bi desan kovaranê kurdkî.

Nê prosesêkê neweyî de ma qebul bikerê ke metodê têkoşînî ge-ge bedilîyenê. No dem semedê ma wesayîto tewr muhîm bêguman ziwanê kurdkî yo. Gani cuya ma ya hemîne de ma bi ziwanê xo de eseran vejê û warê pêroyî de xebatan, heme caardişanê xo ziwanê xo de bikerê.

Encam û çareserî

 Ma qebul bikerê ke merdimî eke ziwanê xo nas bikerê, ziwanê xo reyde xo nas kenê. Ganî mabênê ziwanan de hîyerarşî çinî bo. Ganî vernî de verê mabênê ziwanan de “aştîya ziwanan” virazîyo. Komelê ke mabenê xo aştîya ziwanan nêvirazenê, nêeşkenê yewbînan de aştî bibê. Meseleya kurdan de zî problemo tewr pîl meseleya ziwanî ya.

• Zafziwanîye û zafkulturîye garantîya neteweya demokratîk a.
• Ganî heqê xebitnayîşê ziwanî garantîyanê qanûnê bingeyî ra bipawîyo
• Ganî vateyê “hemwelatîye” nêyero tena manaya “yew netewe”.
• Ganî heqê merdimîye û demokrasî pêro netewe, komelê bawerîye rê reyna serûber bibê, dewlete ganî qanûnê bingeyî de madeyanê cîyakeran (Destpêk ra heta maddeya 4., maddeyê 42, 63 û bînî) bibedilno.
• Xîzmetê dezgehanê pêroyî de ganî ziwanê dayîke rê vernîyîye bêro dayene.
• Ganî herêman de tewr tay di ziwanê fermî bêrê qebulkerdene.
• Selahîyetê merkezî yê fermîyî ganî transferê herêmî bibê (desantralîzasyon).