Lev Tolstoy bêguman tarîxê Rûsya de wayîrê cayêkê girîngî yo. Bitaybetî warê edebîyatî de xeylê eserê muhîmî verdayî: Şer û Aştîye, Anna Karenîna, Gandarbîyayîş ûsn. Waxtê xo de dewlete, dêr yan îdeolojîyo fermî rexne kerdî. Fikrê xo averperest bî. Nê semedî ra dêrê Rûsya nameyê ey her tim telîn keno. Hema zî sinifê ruhbanî yê Rûsya nameyê ey rê rûmet nêdano.
Yasnaya Polyana de rojbîyayîş
Lev Tolstoy 17ê hezîrana 1884î de şewe Yasnaya Polyana ra vejîya. Yasnaya Polyana Rûsya de girêdayîyê bajarê Tula bî. Qesrê keyeyê Tolstoyan bî. No keye mîyanê keyeyanê arîstokratan de yo. Tolstoyî waştêne qesrê xo ra temamî bivejîyo. Çenteyê xo girewt û gina rayîr. Key ke rayîr nême kerd. Ci rê xebere ameye ke kênekêka xo bîya. Yanî domanê xo yê 12. bîbî. Lev Tolstoy agêra.
Nameyê emika Tolstoyî
Nameyê kêneke Aleksandra Lvovna Tolstaya bî. Nameyê aye birastî nameyê emika Tolstoyî ra ameyêne. Emike Aleksandra o wext endama Mehkemeya Împaratorîye bîye. Bitaybetî maya kêneke Sofya waştêne ke kêneka xo sey emika Tolstoyî biba. Nameyê Aleksandra Tolstaya yo kilm “Saşa” bî. Mabênê Saşa bi pîyê xo xeylê baş bî. Tolstoy tayê rojaneyanê xo de nuşeno ke ê tede wext vîyarenê. Rojêke tede şinê û sungan danê arê. Roja bîne şinê û tede gozan danê arê.
Hetkarê pîyê xo bîye
Key ke Saşa bîye pîl, wezîfeyê xo ci avurîya. Pîyê xo Tolstoyî de sixletîya girde estbî. Ey rê hetkarîye kerdêne. Mîsal xeylê mektubî ameyêne. Înan rê Saşaye cewab dayêne. Key ke Saşa Yasnaya Polyana ra vejîyayêne, Tolstoy zaf xemgîn bîyayêne. Ma vajê serra 1910î de seba nêweşîya xo şîbî girawa Kirimî. Tolstoyî bê aye zaf rojê xirabî vîyarnayî.
Lev Tolstoy şî heqîya xo
Lev Tolstoy 28ê teşrîna verêna 1910î de Yasnaya Polyana ra bi dizdî vejîya. Cayê ey tena Saşaye zanayêne. Saşa zî keye ra vejîyaye û şîye Şamordîno de resaye pîyê xo. Uca ra trene reyde tede şîyî Astapovo. Tîya de Lev Tolstoy zaf nêweş bî û trene ra ame war. 7 rojî keyeyê serekê vindegehê trene Îvan Ozolînî de mend. Saşa kîşta pîyê xo ra qet nêvejîyaye. Lêl ra heta şan eleqedarê Tolstoyî bîye. Labelê aye se kerd, pîyê xo nêxelisna. Lev Tolstoyî 7ê teşrîna peyêna 1910î de dinyaya xo bedilnaye.
Maya Saşa vera şerî ameye
Mergê pîyê ci Saşaye ser o zaf tesîrdar bî. Ey ra tepîya xeylê tena mende. Key ke 1914 de Şerê Dinya yê Yewinî dest pê kerd, cuya aye zî avurîyaye. Aye waştêne sey hemşîraya zerrîwaze tewrê şerî biba. Seba nê wezîfeyî nêweşxaneyê tibî de tayê dersî girewtî. Key ke wextê wezîfeyî amebî, Saşa şîye Yasnaya Polyana û xatirê maya xo waşt. Mabênê înan de xeylê qiseykerdişo balkêş vîyart. Saşa kitabê xo yê bi nameyê “Kêneke (Doç)” de wina nusena: “Maya mi vat ke ‘ti çira şina şer. Qet ganî nîyo. Pîyê to vera şerî bî, la ti wazena tewrê şerî biba.’ Mi vat ‘ez fikrîyena ke eke ey bidîyayêne ez şer de merdimanê nêweş û dirbetinan rê hetkarîye kena, o razî bîyayêne.”
Îdir de hemşîrayîye
Saşa vejîyaye rayîr û raver resaye Tîflîs. Îta de ci rê amebî vatene ke di rayîrî estê. Rayîro yewin Erzirom, rayîro bîn Erîvan-Îdir bî. Xeta Erîvan-Îdirî hîna xeternak bîye. Saşaye rê amebî vatene ke tîya de kurdî rayîran de hêrişan serûber kenê. La Saşaye no rayîr bi zerrîwazîye weçînit. Grûba Saşaye şîye Îdir û tîya de bi zorîye hemşîrayîye kerde.
‘Cuya koyîye ya kurdan’
Aşma adara 1915î de grûba Saşaye reyna vejîyaye rayîr. Goreyê fermanî grûbe do şêra Karakîlîse (nameyo kan ê bajarê Agirî). Kerwanê deveyan amebî amadekerdene. Saşaye waştêne pê golîge şêra. Kurdan û armenîyan aye rê tayê golîgî ardî, la aye ê nêecibnayî. Bergîrêkê sipî yê Saşa estbî. Hîrê serrî bî. Aye ey ra xeylê hez kerdêne. Kerwan rayîranê xiraban ra vîyart û resa Karakîlîse. Saşa panoramaya bajarî wina tasvîr kena: “Banê ke mi dîyî pêro rijîyabî. Heme naxir amebî telefkerdene. Ne nan ne werd ne zî seba veşnayîşî çîyêk esto. Kurd û armenîyê ke roniştoxê tîya yê cuya koyîye ciwîyenê.”
Gelo Saşa seba kurdan şîye Wan?
Grûba Saşaye Karakîlîse de zî zêde nêmende. Serekê grûbe T.N. Polnerî fermano winayên dabî: “Şima do şêrê Wan. Rewşe uca de xeylê giran a. Zaf nêweşî estê. Her hîrê formê tîfoyî vilabîyaye yê. Konsolosxaneyê Amerîka de zî nêweşîye esta. Bajarî rê hetkarîya tibî lazim a.” Goreyê fermanî Saşa û grûba ci şîyî Îdir û bado Erîvan de çîyêko lazim hêrîna. Dima grûbe ameye Wan. Tayê çimeyan de yeno nuştene ke no dem 1200 kurdî pêkewtişan ra bi hawayêkê mucîzeyî xelisîyayî û înan Konsolosxaneyî Amerîka ra bext waşt. Nê kurdî nêweş bîyî. Seba weşîya înan grûba Saşaye ra hetkarîye ameye waştene. La no zanayîş kitabê Saşa de nêyeno vatene. Tewr tay ma zanenê ke grûbe tena seba kurdan nêameye Wan.
Wan de pêkewtişê xemgînkerdoxî
Grûba verî bajarê Wanî de alozîya girde qewimîyabî. Armenî, kurd û tirkî mabênê xo de pêkewtî. Bajar pêro rijîyabî. Na çarçewe de Saşa wina nusena: “Tirkan derûdormeyê kelaya Wanî ya ke koyê berzî ser de bîye û tede armenîyî ronişte bîyî girewto. Armenîyan seba pawitişê kela sey merdimanê kovîyan têkoşîn kerdo. Cinîyan peroj-peşewe bombayî viraştê û eştê tirkan ser. La armenîyan vera derûdormegirewtişî deyax nêda. Werd qedîya. Barit û guleyî ameyî serfkerdene. Eke kossakanê ma înan rê hetkarîye nêkerdêne, ê teslîmê tirkan bîyayêne. Mabênê wird hetan de pêkewtişê bigonî qewimîyayî. Zaf merdimî merdî. Cendegê merdeyan ameyî eştene gola Wanî û poyayî. Gole axûyin bîye. Awa gole nêameyêne şuxilnayene û maseyî nêameyêne werdene.”
Lenînî rê mektube
Kêneka Tolstoyî Wan de zêde nêmende. Hamnanî uca ra vejîyayê û şîye cepheyê bînî yê şerî. Qaso ke yeno zanayene serra 1917î de Rûsya de şorişî qewimîyayî. Raver Şorişê Sibate (Gucige), dima Şorişê Teşrîna Verêne bîyî. Şorişê verênî de serdestîye destê sinifê burjuwazîyî de bîye. Şorişê diyinî de îqtîdar kewt destê sosyalîstan yan bolşevîkan. Yanî peynîya “leisure classe”yî ameye. Bado înanê ke şorişê bolşevîkan nêwaşt, şer akerd. Mabênê bolşevîkan û dînamîkanê bînan de 5 serrî şero sîvîl qewimîya. Saşaye nê şerî de banê xo da dişmenanê bolşevîkan. Goreyê îdîayan Saşaye hetkarîye dabî rêxistina bi nameyê “Merkezê Taktîkî”. Serra 1920î de ameye tepiştene û cezaya zîndanî ya 3 serran dîyaye ci. Saşa Manastirê Novospasskî yê Moskova de zîndan de mende. Tîya ra Lenînî rê mektubêke nuştbî. Mektube ra tayê nuqtayê muhîmî wina yê: “Lenîno rûmetgiran na mektube ra verî ez ameya û şîya. Mi vat gelo ez na mektube şima rê bişawa. Ez şima ra zaf bawer kena, bawer kena ke şima do mi fam bikerê… Pîyê min o ke fikrê ey ez zî pare kena rixmo ke bi hawayêkê akerdeyî hukmatê çarî teşhîr kerdêne, oncîna azad ciwîyayêne. Xora keso ke eleqedarê fikrê mi beno, zaneno ke ez nênimnena ke hetkarê bolşevîzmî nîya. Mi fikrê xo bi hawayêkê akerdeyî mehkeme de vatbî, la ez bincaran vera bolşevîzmî tênêgêraye û ez do bi hawayêkê aktîfî têmegêra. Ez bincaran eleqedarê polîtîka nêbîya û tewrê partîyêke nêbîya. Gelo kamcî heq hukmatê sovyetkî rê nê îmkanî dano ke mi sey heywanê zîyankarî cikero zerreyê 4 dêsan û destûr nêdo mi ke ez pê şarî yo ke her çî ra rûmetin o bixebitîya? Gelo 2 serrî verî banê mi de kombîyayîşê ke name û armancê ci ez nêzana qewimîyabî nê heqî danê? Mi safî tehqîqat de zana ke nê, roniştişê Merkezê Taktîkî yê. Vladîmîr Îlîç! Eke ez seba Rûsya zîyankar a, o wext mi bişawê welatê bînî. Eke ez zîyankar a û eke merdimêkî de heqê girewtişê cuya merdimê bînî esto, o wext sey endama zîyankare ya Komara Sovyetan mi ra nê û bikişê.”
Vera Sovyetan propaganda
Saşa serra 1921î de baxusus xêrê waştişnameyanê dewijanê Yasnaya Polyana ameye veradayene. Dima Saşaye xeylê xizmetê Yasnaya Polyana kerd. Birastî aye de her tim vera sîstemê sovyetkî nêrazîbîyayîşo girs estbî. Nê semedî ra serra 1929î de Yewîya Sovyetan ra vejîyaye û şîye Japonya. Uca ra tepîya bar kerd Amerîka. Serra 1941î de hemwelatîya Amerîka girewte. Dima Saşaye vera Yewîya Sovyetan propagandaya xirabe kerde. Serra 1979î de New York de dinyaya xo bedilnaye.
