Helbestvan û nuştoxê çîrokan Qedrî Can serra 1911î de Dêrik de (Mêrdîn) ama dinya. Nameyê xo yo rast Abdulkadîr Can bî. Ey raver Dêrik de dest pê perwerde kerd û dima şî Qonya. Key ke îta de wendegehê mamosteyîye de wendêne, nasnameyê xo yê kurdî nas kerdîbî. Îta ra tepîya dest pê eleqedarbîyayîsê polîtîka bî. Qonya de perwerdeyê ey nêmcet mend. Qedrî Can serra 1928î de Tirkîya ra vejîya û şî Sûriye. Nê welatî de perwerdeyê xo dewam kerd û qedêna. Bajaranê Amûd, Qamişlo û Şamî de mamosteyîye kerd. Sûriye de nuştox û zonnas Mîr Celadet Bedîrxanî nas kerd. Bi destê ey kovaranê Hawar û Ronahî de helbestê û çîrokê Qedrî Canî çap bîyê.
Helbestvan Qedrî Can serra 1940an de eleqedarê fiqrê sosyalîzmî bî. Xebatê Marksî û Lenînî bala ey antîbî. Nay ra teber, helbestê Nazim Hîkmetî, Viladîmîr Mayakovskîyî, Cexerxwînî wendî û hetê îdeolojî ra xo aver berd. Diqatê xo da sosyalîzmî û enternasyonalîzmî. Serra 1957î de Moskowa de festîvalêkê ciwananê dinya yo ke 131 welatan ra da-35 hazarî ciwanan ca girowtîbî, organîze bî. Festîvalî 28ê Temuzî de dest pê kerd û heta 11ê Tebaxî dewam kerd. Qedrî Canî kî waştene sero nê festîvalî. No taw zonnas Qanadê Qurdo û cigêrayox A.Î. Orbellî ey rê hetkar bîyê. Qedrî Can bi da-pancsey merdiman vejîya raye. Derdenîl, Îstanbol û Ewdîsiya (Odessa) ra şîyo û resto Moskowa. Ey raya xo ya derge de bi kirdaskî helbestêko rindek nuşto. Nameyê helbeste “Ez diçim Mosko” bî. Ma şîkînîme na helbeste wina açarnime ziwanê kirmanckî:
Ez sone Moskowa
Bi adirê zerrîya zahîdî yo ke
sono Hec…
Bi hewesê eşqbanî yo ke sono
hezkerdoxa xo,
Bi waştisê dergûsî yo ke xo
erzeno dayike,
Ez sone Moskowa…
Fekê mi, zerrîya mi gina her
zereyê lesê mi,
Her hîrê domanê mi dormeyê
mi de kom benê,
Mi ra dîyarîya Moskowa wazenê.
***
Nîsto ju keştî,
Bi pancsey rayirhevalan,
Pêro mi ra bihêcaner ê,
Tayê arab ê,
Tayê çerkez, kurd û armenî yê…
La pêroyî de ju ziwan, ju zerrî,
Ziwanê embazîye û hastîye…
Sey birayê jubînan sonê Moskowa…
Kilamî, govende û veyve,
Kêf û şênîya înan ra,
Pêl û masê derya,
Benê minêtdar,
Wina û wina restîme Derdenîl,
Dima Istembol,
Dîyar û bajarê Nazim Hîkmetî,
Nazim Hîkmeto dergûs na
bêşige de
Sanîyo ra…
Dayika ey a birehme îta de,
Nazim Hîkmetê dergûsî rê,
Lorîyê azadî vatêne,
Vengê Nazim Hîkmetê girşî,
Verba îstîbdadî uca de gurrêne…
La bajar ewro mirozin o,
Lajekê xo yê fedakar û wefakarî
ra dûrî mendo…
Bineyê ninganê welatrotoxan û
Emerîka de,
Naleno…
Her raye û bajaranê ke ma şîyîme,
Heta Moskowa wina bîyî.
Welatê sey cenetî de
Sarî ti vanê milakete yê…
Zerrepak
Û Rûhuyaye yê…
Nêzone ke nê nazîyî senîn bom ê,
Çito dest radê nê merdiman…
Heqî ra yo ke ê peyser pijiqîyayê,
Mûcîze naw a…
Key ke dismenî dest rada
Nê welatî,
Verekê xo kî benê şêr.
***
Ma restîme Ewdîsiya!
Mehşerê birayîye…
Kom-kom sar, cinîye, camêrd,
kokim û doman
Ma pîtêne,
Sey bêleya mîyan û verekan
Ma gireyayîme jubînî,
Virara xo kerd,
Ma jubînî paç kerd,
Îstirê kêfî û şênîye
Rûyê ma ra amayî war…
Vengê (biciwî haştîye û embazîye)
Vejîyêne asmên…
***
Ez resto Moskowa…
Bi germîya zerrîya zahîdî yo ke
resto Hec,
Bi hewesê eşqbanî yo ke resto
virara hezkerdoxa xo,
Bi hêcanê dergûsî yo ke xo eşto
memikanê dayika xo,
Ez resto Moskowa…
Helbestvan Qedrî Canî na helbeste ra teber derheqê sosyalîstan de ju helbesta bîne nuşta. Key ke o serra 1960î de zîndanê Mezeyî (Şam) de bî, uca de helbestêk bi nameyê “Roşanê Teşrîna Verênî” amade kerd. Na helbeste de şorişê bolşevîkan, şorişgêr Lenînî û Karl Marksî goyneno.
Çime: Qedrî Can, Hemû Berhemên Wî (Helbestê ey ê Pêroyî), Amadekarî û Pêşgotin: Rênas Jiyan, Belkî, Stenbol 2009, s. 124-127.
