Heme merdimî dinya de mîyanê xoza de jiyaney xwu dewam kenê la zehfê merdimî, zehfê welatan de gorey xwu qanûnan virazenê. Dewletî gorey xwu ra ê qanûnan virazenê. Zehfê dewletî estê wext o ke ê qanûnan virazenê nêhawnenê qanûnanê xoza ra. Halbûkî qanûnê xoza estê. Û her kes mecbûr o gorey enî qanûnan ra hereket bikero. Xoza mecbûre nîya gorey ma ra, gorey merdiman, gorey şaran ra hereket bikero, bilaeks, ma, şar, mecbûrê gorey xoza ra hereket bikero.
Wext o ke ma hamey dinya, wext o ke yew bi yew merdimî hamey pêser, bî şarî, bî dewletî xoza cay xwu de bîye. A cayke ra nîyamî, ma hamey û ma kê xwu, bajarê xwu, dewletê xwu serê paştey aye de nay ro. Loma zî xoza mecbûre ma nîya, ma mecbûrê ay ê. Egir ma mecbûrê ay ê, a çaxî gere ma gorey zagonanê ay ra hereket bikerê.
Ma gorey zagonanê aye ra hereket kenê? Nê. Madem nê, a çaxî heqê aye esto bobelatan bîyaro serê serey ma. Bêrê ma serê çende nimûneyan ra bawnê zagonanê xoza ra.
Serra 1999î de, herêma Marmara de zelzele virazîya. Stenbol de, Kocaelî de zehf cay şiyay ra. Tam 17 hezar û 480 tenî merdî. La tam ewca, qezayke qickeke, qezaya bi namey Tavşancil a ke girêdayîyê Dilovasî yê Kocaelî ya de yew merdim zî nêmerd. Bifikirê, eynû ca zelzele virazêno, qezayke serobin bena, bi hezaran merdimî mirenê, la qezaya cîrane de yew zî nêmireno. Çirê? Bersivê ene perse di qanûnê xoza de wo.
Şaredar Salih Gun* di serra 1989î de ene qeza de yeno weçînayîş. A çaxî nifûsey ewcay dewrê 4 hezarî yo. Şaredar Gun hay cê zelzeley ewcay ra û hay cê zanist ra esto. Gorey a yewî ra hereket keno. Her ke keyey yenê viraştiş, şaredar Gun destûr nêdano ke hîrê qatî zêdeyêrî keyey bêrê viraştiş. Şar rişwet teklîf keno, reyna ew qebûl nêkeno. Babê cê yeno wazeno qatêke zêde ro banê xwu bikero, destûr nêdano ê zî. Ew wazeno heme çî gorey qanûnan ra bo. Dima ra se beno? Zelzele virazêno û qeza de yew ten zî nêmireno.
Ma nawey bawnin nimûneyêka bîne ra. Serra 2022î de Kastamonu de laser wişt we. 400 kê û dikanî kewtî binê laserî, 72 tenî merdî. Semedê çi? Semedê dereyî.
Dere cay aw o, cay viraştişê keyan nîyo. Înan ewca dere kerdbî teng, dewrê dereyî keyey û dikanî viraştbî. Û laser hame. Wexto laser bêro go sera şoro? Helbet go rey xwu de şoro. La ti rey cê bigîrê? A çaxî zî çi biko vernî, go xwu dir bero. Kastamonu de zî ana bî.
Dimay zelzeley ke 6ê ene aşme de Mereş, Semsûr, Amed, Riha, Meletî, Dîlok, Kîlîs, Osmanîye, Hatay û Edene de virazîya, enî çî hamey ma vîrî. Heta ene niste hamî nistiş, hûmara tenê merdbî resaybî 20 hezarî. Mesela enî bajaran de zî şaredaran gorey qanûnanê xoza ra hereket bikerdêne ga çende tenî bifeletîyayêne?
Japonya de wext o ke zelzele bi xurtî 8 û 9î de virazêno zî reyna keyey nêşiyenê ra, yew nêmireno. Ez vana, heqê ma wo ke ma merdimê ke gorey qanûnanê xoza hereket nêke ra hesab pers bikerê. Şima va çi?
*Êyê ke meraq bikerê, Salih Gun serra 1946î de hamew dinya, 1989 ra heta 2002 ewca şaredarî kerde û a serre CHP ra bî mebûs. Di serra 2022î de Covid19 ra merd.
