21ê Sibate  “21ê Sibate Roja Ziwanê Dayîke ya Cîhanî” ma peynîya xo ra pey verda. Na roje de semedê ziwanî her kes bi  ziwanperest. Çîyêk ke semedê ziwanî nêameyo vatiş nêmend. Va, ziwan rihê ma yo, cuya ma yo, gonîya ma yo. Na rista pîl kerd û vatişan ra vatiş vet merdim. Gonîya ma girîya, zereyê ma qesîya û helîya, nê qalan ver ro. Seba ziwanî ma xo mirênenî, ma xo qehirnenî, ma zaf kewenî ver labelê ma nê ziwanî qet qalî nêkenî. Çîyêko balkêş esto ke merdim zaf çîyan biwazo/a labelê çîyêk zî nêkero/a.

Merdim heta nika pê pragmatîstîya xo cuya xo dewam kerde. Çi waşt kerd, çi nêwaşt ci ra fek ver ra da. Labelê merdimîya ma û merdimîya şaranê bînan nêmanena yewbînan. Şima qet dî ke yew ereb, tirk, alman yan zî nijadêko bîn semedê ziwanî merdimanê xo pîroz kerd. Şima qet dî semedê ziwanê dayîke panel ameyî dayîş û bername ameyî viraştiş. Na rewşe problemêk zaf pîl a û muhîm a. Eger ziwanêk bêro pîrozkerdiş ziwan tena semedê yew roj o. Eger ziwanêk bêro pîrozkerdiş, yeno mana peynîya ma de mendo û coka ma ziwan pîroz kenî. 

Ma çi wext ziwanê xo semedê rojeke arde vîrê xo, ma o wext ziwanê xo vîr kerd. Coka ganî ma pîrozkerdişê ziwanî ra fek ver ra bidî. Çimkî pîrozkerdiş sembolê nostajî yo. Ma hetê no nostajî de ziwanê xo rê neheqîye kenî. Ziwanê ma çend hezaran serre ame qiseykerdiş, çend hezaran serre bermeyê ma, huyayîşê ma, pêrodayîşê ma, heskerdişê ma û deyîrê ma heta na seserre ganî mendî. Ez bi fikrê xemgînîye vana ke eger ma roja ziwanî pîroz bikerî, no pîrozkerdiş ikrar û vîndîkerdişê ziwanî yo.

Helbet semedê şarêk bindestî xeylê zehmet o. Bindestî hêşa merdiman keno vîndî. Nêverdeno kulturê înan, bawerîya înan aver şêro, nêverdeno va  xo bi xo şêro. Nêverdeno linge bierzo, bivîno, bi çimanê xo biewno, qalî bikero, hes bikero û heta bimiro. Çimkî nê heminan gêno destê xo, keno milkê xo û xo bi înan pîl keno. Mezgê ma de çîyêk nêverdeno, mezgê ma gêno û dima ra mezgêk newe ma rê veradano.

Ma zanenê ke şarê ma heta wextê cumhurîyetî ziwanê xo serbest qalî kerdêne. Qalîkerdişê înan de problemêk çinî bî, labelê nuştişan de estbî. Ma zanenê ke kirmanckî nuştiş çîni bî. Ma tarîxê xo dorûverê dewletanê ke hukmramnayan ra musayî. Ge-ge ma orisan ra, ge-ge îranijan ra, ge-ge mîsyoneran ra û ge-ge zî arşîvanê osmanîyan ra tarîxê xo bander bîyî.

No tarîx de nuştişê Evlîya Çelebî ra bigîrî heta arşîvê safevî û nuştişê oris Peter Ivanovich Lerch Peterî ra ma xo bineyna nas kerd. Ma nika zanî ziwanê kurdan zaf zengîn o. Hewtan ra zêde zarawayê ci estî.  Labelê zaf nêameyo nuştiş, coka ra hetê nuştişî de aver nêşîyo. Zarawayê kurmancî bineyna xo ser mendo. Kurmancî bi medreseyan de perwerdedayîşê ci aver şîyo. Labelê zazakî/kirmanckî de tena mewlud kewto para ma rê. Zarawayê zazakî na reye kewt binê bandorê kurmoncî û erebkî.

1923î de, peynîya cumhurîyetî de ziwanê ma kurdî her ca de qedexe bî. Na reye, medrese zî destê ma de nêmendî. Qalîkerdişê ziwan her ca de qedexe bî. Bawerîya ma, ziwanê ma, nameyê ma bîyî dişmenê cumhurîyetî. Ma çend bawerîya xo, statuya xo, ziwanê xo waşt, terteleyî kewtî para ma. Nê terteleyan de hezaran şarê ma ameyî kiştiş, hezaran surgun kerdî, hezaran zî pê qerarê Mehkemeyanê Îstîklalî ameyî îdamkerdiş.

Mehkemeyanê Îstîklalî de ziwanê tirkî ameyêne qiseykerdiş labelê nuştişê înan bi herfanê erebkî bî. Bi ziwanê xo serê kurdan de hukm awan kerdî. Rojêke de derheqê Şex Saîd, Seyîd Riza, Elîşêr û xeylê şexsîyetanê bînan de qerar vetî û înan îdam kerdî.

Endamê na mehkeme semedê dewleta xo her çîyî girewtî çimanê xo ver.

Rojêke dozgerê mehkemeya îstîklalî ya Amedî derheqê xebatanê mahkemeyan ê serra 1960î de îtirazêk kerd. Nameyê no dozger Ahmet Sureyya Orgeevren o. No dozger vano ke; “Rojêke yew ciwanêk ardî mehkeme. No gede qet tirkî nêzanayêne. Hakim goreba xo semedê bidepersayîşî girewt û dima ra hukmê îdamî da. Hukmê mehkeme wina bî: “Türkçe bilmeyen bir kimseden bu memlekette hayır gelmeyeceğinden idamına …” Şewa a roje de no ciwan ame îdamkerdiş.”

Îtirafanê xo de dewam keno û vano; “Amed de Berê Koyî de otelêk bi, nameyê ci Otela Yalova bî. Ez uca de mendêne. Senî ke ez rakewta o ciwano ke tirkî nêzanayêne ame hewnê mi û qirika mi girewt mîyanê destanê xo û bi tirkî vat ‘qey to verada ke mi îdam bikerî?’ û mi tehdît kerd. Heta serê sibayî çend reyan mi no hewn dî. Ez bîya sey delu…

Ez serê sibayî şîya mehkeme û mi embazanê xo yê hakiman rê vat ‘Bîrader eke ma ê ke tirkî nêzanê îdam bikerî o wext ganî ma pêroyê Amed û rojhelatî bidaliqnî. Ma ameyê tîya ke  ceza bidê sucdaran.’ Mi înan rê qala hewnê xo kerd. Mazhar Mufit û hakim bînî vatî ‘ti qariş mebe, no gureyê ma yo.’ Mi zî qala dozgerîya xo kerd û mabenê ma de munaqeşe vejîya. Ez û ê embazî bi şîfre ma rewşe Anqara rê resna. Hewteyêk ra dima no telgraf mi rê ame:

“Birêz Ahmet Sureyya, Dozgerê Sereke yê Mehkemeya Îstîklalî ya Amedî:

Amancê ma o yo ke sereyê kurd û kurdîye heta peynî bipelçiqîyo. Embazanê xo yê dozgeran reyde pê bike. Lewnana çimanê to.” (Başvekil Îsmet Înonu)

Dewletê zilmkarî, netewa xo pê zilm û ziwanê xo awan kerdî. Qet nêveradayî ke ziwanê bînî zî perwerde bivînî û qalî bikerî. Ziwananê bînan qedexe kerdî û dima zî pê polîtîkaya asîmîlasyonî zereyê xo de ziwan helinayî û vîndî kerdî.

Tarîxê kurdan de serewedaritişê kurdan heta cumhurîyetî zaf reyan lokal bî. Peynîya cumhurîyetî de serewedaritişê înan bi hîşê netewe dewam kerd. Serewedaritişê neteweyî hîşê kurdan hîra kerd.  Çimkî newe ra dest bi nuştişê tarîxê xo û cuya xo kerdî. Eger nuştişê ma destê ma de bibo, qedera ma zî destê ma de ya. Eger ma bi ziwanê xo binusnî û qalî bikerî o wext hewce nêmaneno ma roja ziwanî pîroz bikerî. Ziwanê xo qalî bikerî, roja ziwanî xo vîr ra bikerî!..