Bêguman mîyanê kurdan de têna îtîqatê îslamî çîn o. Îslamî verî bitaybetî zerdeştîye yan mazdaîzm xeylê tesîrdar bî. Ronayoxê zerdeştîye Pêxamber Zerdeşt bî. Cuye, dîsîplîn û rîsaletê Zerdeştî hema zî mîyanê cigêrayoxan de yenê nîqaşkerdene. Na xebate de ma do fenotîpê cuye û rîsaletê Zerdeştî bivejê.
Bîyografîyê Zerdeştî ra ver merdim ganî yo ke nameyê Zerdeştî bi hawayêkê rûkî hetê etîmolojî ra analîz bikero. Na çarçewa de di çimeyî feydedar ê. Yewin, kitabêk Rûsya de hetê Tatyana Dubrovîna û Yelena Laskareva ra nusîyayo. Nameyê kitabî “Zaratustra (Zerdeşt)” yo. Dideyin, Îran de meqaleyêke bi destê Mîhrdad Qedrdanî ameye amadekerdene. Cigêrayoxê rûsî çekuya “Zaratuştra yan Zaratustra” kenê di leteyî. Goreyê hîpotezê înan zarat/zarao yeno manayanê “çeqer, ramitox, kokim”. Çekuya uştra/ustra zî manaya “arwana” teşmîl kena. Bi nê hawayî Dubrovîna û Laskareva vanê ke Zaratuştra yeno manaya “wayîrê arwanaya kokime”. Eksê cigêrayoxanê rûsan nuştox Mîhrdad Qedrdan dîyar keno ke zarao yeno manayanê “zerd, çeqer”. Bi Qedrdanî çekuya ustra yena manayanê “arwana, sitar”. Goreyê formulasyonê Qedrdanî Zaraoustra eşkeno bêro dide manayan: 1- wayîrê arwananê çeqeran, 2- sitaro zernên.
Akademîsyen Kadrî Yildirim kitabê xo yê bi nameyê “Goreyê Çimeyanê Îslamî û Zerdeştî Zerdeşt û Awesta: Dîsîplînê Bingeyî” de nuseno ke Zerdeşt erdê Dewleta Medya de ame dinya. Goreyê cigêrayîşan rojawanê Gola Ûrmîye de qeraxê Çemê Erezî de maya xo ra bî. Tarîxê rojbîyayîşê Zerdeştî deyra binîqaş o. Bi îhtîmalêkê girdî Zerdeşt ÎV. mîyanê serranê 630-618an de ame dinya. Cigêrayox Sîraç Bîlgîn yan Aşavan Sîraç Kekuyonî zî tarîxê rojbîyayîşê Zerdeştî ser o tayê cigêrayîşî kerdî. Kekuyon vano ke Zerdeşt ÎV. serra 637î de ame dinya. La no tarîx hetê ma ra zêde nêno qebulkerdene.
Nameyê keyeyê Spîtama
Nameyê pîyê Zerdeştî Porûshesp, maya ci zî Dughdo bî. Leqema keyeyê Zerdeştî “Spîtema/Spîtama” bîye. Spîtama yeno manaya “sipî”. Ma xeylêk çimeyan de raştê na leqeme yenê. Merdim tîya de bîyaro xo vîrî ke nameyê mêrdeyê kêneka (Amîtîda) Qiralê Medya Astyagesî “Spîtama” bî.
Mûcîzeyê Zerdeştî
Fikrîyeno ke badê ke Zerdeşt ame dinya, tayê mûcîzeyî qewimîyayî. “Zeratûştname (Zerdeştname)” de nê mûcîzeyî ca gênê. Yewin, goreyê rîwayetan Zerdeşt maya xo ra bîyo û huyayo. No nîşaneyê bimbarekbîyayîşî bî. Dideyin, serekê efsûnkaran Dûrasraw ameyoxê Zerdeştî ra tersayo û waşto ke bi şimşêrê xo ey di leteyî bikero. Gama ke Dûrasrawî şimşêr dard we, Yezdanî ferman da. Destê Dûrasrawî hewa de mend û felc bî. Mûcîzeyo hîrêyin, cazûyan Zerdeşt pîyê ci ra visna û berd çol. Uca de tayê kolîyî ardî pêser û adir vêşna. Înan Zerdeşt eşt mîyanê adirî. Yewna Yezdanî ferman da û adirî tu zîyanêk nêda Zerdeştî. Mûcîzeyo çarin, reyna efsûnkaran bi fermanê Dûrasrawî dafikêke amade kerde. Înan Zerdeşt remna û eşt garana gayan. Efsûnkaran waştêne ke Zerdeşt binê ninganê gayan de bêro pelixnayene û kiştene. Labelê bi hetkarîya Yezdanî gayêkî Zerdeşt xelisna. Mûcîzeyo pancin, efsûnkaranê Dûrasrawî Zerdeşt berd û eşt garana hespan. Nê hespan ra hespêk/hespêke bi fermanê Yezdanî Zerdeşt reyna ra.
Perwerdeyê Zerdeştî
Gama ke Zerdeşt ame 7 serrî, pîyê ci o şirawito zanyarêkî. Nameyê zanyarî Xûrû Bûcîn Krûs bî. Akademîsyen Kadrî Yildirim nuseno ke çekuya “Xûrû” ziwanê medan de ameyêne manaya “zanyarî”. Tayê çimeyan de nameyê “Aganacesî” zî derbas beno. Ma vajê fîlozof û nuştoxo romayij Plînîus nameyê Aganacesî şuxilneno. Sîraç Kekuyon vano ke beno ke Aganaces mamosteyo dideyin ê Zerdeştî bî. Labelê no zanayîş ganî yo ke goreyê çimeyanê zobîninan bêro tesdîqkerdene. Zerdeştî “rahle-î tedrîsatê” Krûsî de hema-hema 8 serrî perwerde girewt. Warê edebîyat, ziwan, tip, viraştişê dermanî, heywankarîye û citkarîye de zanayîşêko hîra girewt. Key ke ame 15 serrî, kemero bimbarek o bi nameyê “gostî” têra pîşt. Fikrîyeno ke no kemer o dem sembolê pabestişê Homayî bî.
Zewac û domanê Zerdeştî
Cuya taybete ya Zerdeştî zî xeylê bala merdimî anjena. Goreyê rîwayetan Zerdeştî hîrê zewacî kerdbî. Nameyê cinîya yewine û dideyine nêzanîyenê. Nameyê hîrêyine çimeyan de sey “Howî/Hvovî” vîyareno. Zewacê yewinî ra 4 domanê (1 lajek 3 kênekî) Zerdeştî bîyî. Nameyê lajekî Îsatvastra/Îşatvestra bî. Nameyê kênekan (Frenî, Thrîtî, Pouruchîsta) Awesta de zî derbas benê. Zewacê dideyinî ra dide lajekê Zerdeştî ameyî dinya. Nameyê înan (Ûrwetet-nere/Urvatat-nara, Hewre-çîsre/Hvare-chîthra) zî Awesta de nusîyenê. Zewacê hîrêyinî yanî Howî ra tu domanêk nêbî. Domananê Zerdeştî ra bitaybetî nameyê Îsatvastrayî girîng o. Çike mûbedanê (pîlê îtîqatî) Zerdeştî fikrîyêne ke eslê înan Îsatvastrayî ra yeno. Tewr zîyade înan Îsatvastra sey mûbedo verên hesibnayêne. Cigêrayox Sîraç Kekuyon manayê tayê nameyan dano. Mîsal Howî, merdimo ke wayîrê gayan o. Oncîna Îsatvastra manaya “mergeyê ke yenê waştene” teşmîl keno.
Prosesê pêxamberîye
Demo ke Zerdeşt ame 20 serrî, dekewt prosesê “tênayîye”. Ge-ge şîyêne hetê Koyê Sebelanî/Sabalanî. Uca de şikefteyêke de mendêne û “tefekkur” kerdêne. Cigêrayox Kadrî Yildirim dîyar keno ke nê tefekkurî 10 serrî dewam kerd. Yanî Zerdeşt key ke bî 30 serrî, ci rê peyxamo verên ame. Cigêrayox M.N. Dhalla nuseno ke milaketa tewr girde Vohu Manahî (Vohomano) Zerdeşt berdo arş. Yeno texmînkerdene ke vejîyayîşê arşî hetê “Çemê Daîtya” de qewimîya. Rixmo ke nameyê nê çemî sey mîtolojîk hesibîyeno, tayê çimeyan de nusîyeno ke no çem beno ke Çemê Erezî yo. Arş de pê Ahura Mazdayî pêvînayîşê fîrazî qewimîyayî. Tîya de Ahura Mazdayî Zerdeştî rê vat ke “êdî ti bi destê mi sey pêxamber ame tayînkerdene”. Wa merdim xo vîr ra nêkero ke Zerdeşt seba şarê medî erşawîya. Demo ke Zerdeşt mîraç ra ame rîyê erdî, mîyanê şarî de zêde nêame qebulkerdene. Merdiman fikrîya ke Zerdeşt “zûrker” o û dorme de nameyê ey wina ame vilakerdene. Tewr zîyade dide merdiman hemverê Zerdeştî propaganda kerde. Înan ra yew Grehma bî. Sîraç Kekuyon dîyar keno ke çekuya “Grehma” yena manaya “merdimo ke qoştê qurbanan weno”. Birastî Grehma de xeylêk murîdî estbî û înan Grehma sey merdimo “bimbarek” dîyêne. Murîdanê Grehmayî no dem nebatê “homayî” gurenayêne. Înan awîya homayî şimitêne û serxoş bîyêne. Nika homa vurîya ra estîyêka pîroze. Kirmancî Heq yan Allahî sey “Homa” zî pênas kenê. Merdimo bîn o ke vera Zerdeştîye propagandaya xirabe kerde Penvda/Bendva bî.
Hayîdarkerdişê pêxamberîye
Seba ke şarî rîsaletê ci qebul nêkerd, Zerdeşt zaf xemgîn bî. Fefakek 10 serran de têna lajê apê xo Mîdyûmah (Maîdhyoîmah/Metohmah) qan kerd. Zerdeştê neçarî peynî de bire daye û vejîya meqamê Qiral Kavî Vîştaspayî (Goştasp/Hystaspes). Fikrîyeno ke no wext Zerdeşt 42 serrî bî. Labelê serra ke pêxamberîya xo hayîdar kerde hema zî binîqaş a. Na çarçewa de kurdnaso sovyet Ezîzê Cewo nuseno ke ÎV. serra 588î de hayîdarkerdiş bî. Cigêrayox Sîraç Kekuyon tarîxê bînî xebitneno. O hesabê xo goreyê mudetê împaratorîya Îskenderê Girdî keno. Çike tayê tarîxnasî îdîa kenê ke Zerdeşt demê Îskenderê Girdî ra 258 serrî ver ciwîya. Kekuyon nê zanayîşî esas gêno û 14 serranê împaratorîye îlaweyê ci keno. Dima ra reseno hûmara 595î. Yanî pêxamberîye na serre ameye hayîdarkerdene. Goreyê ma formulasyonê Ezîzê Cewoyî tewr zanistî yo.
Vîştaspayî hêz şuxilna
Gama ke Zerdeşt şî seraya Kavî Vîştaspayî, cade nêame qebulkerdene. Tayê zanyaranê qiralî waşt ke mûcîzeyêkê Zerdeştî bivînê. Bi nê hawayî sifiro rovilêşnaye ame rişnayene serê Zerdeştî. Labelê Zerdeştî rê tesîr nêkerd. Vîştaspa û zanyarê ci mat bîyî. Peynîye de pêxamberîya Zerdeştî qebul bîye. Vîştaspayî ferman da ke her cayê welatî de adirgehi bêrê viraştene. Tarîxnaso ereb Taberî nuseno ke şarî reyna zerdeştîye ra bawer nêkerd. Vîştaspayî hêz şuxilna û şarî rê zerdeştîye ferz kerde.
Kavî Vîştaspa kam o?
Ristimê etnîkî yê Kavî Vîştaspayî zî zaf yeno nîqaşkerdene. Xeylêk çimeyan de nusîyeno ke Kavî Vîştaspa wextê Dewleta Akamenîdan de ciwîya. Tayê vanê ke Vîştaspa pîyê Darîusê I. bî, tayê zî îdîa kenê ke satrapê herêma Bactrîa bî. Yew hîpotezo bîn vano ke Vîştaspa qiralê Partîa bî. Labelê nê heme hîpotezî wayîrê bingeyî nîyî. Bitaybetî cigêrayîşê ke Rûsya de virazîyayî nê hîpotezan pûç kenê. Ma vajê cigêrayoxo sovyet V.V. Struve dîyar keno ke rixmo ke Darîusê I. û Serhasê I. zerdeştîye rê xizmetêko gird kerdo, nameyê înan Awesta de çîn o. Yanî Struve vano ke zerdeştîye Akamenîdan ra ver peyda bîye. Oncîna tarîxnas Î.M. Dyakonovî serê tirbeyanê Keyaksarî û Astyagesî de tayê wekinitişî kerdê. Goreyê nê wekinitişan serê rolyefanê tirbeyan de rêçê zerdeştîye estê. Seke zanîyeno ke Keyaksar û Astyages qiralê Dewleta Medya bîyî. Yew zî hîpotezê cigêrayoxê kurdî Ezîzê Cewoyî xeylê balkêş o. Cewoyî çimeyanê armenîyan de wekinitişê rûmetinî kerdî. Goreyê fikrê ey Kavî Vîştaspa esasî leqema Keyaksarî bî. Bi nê hîpotezî armenîyan o wext kurdî sey “vîştaspazûn (tornê Vîştaspayî)” name kerdêne. Kavî Vîştaspa yanî Keyaksarî zerreyê Dewleta Medya de herre daye armenîyan û nê semedî ra mîyanê armenîyan de xeylê qedrberz bî.
Mergê Zerdeştî
Akademîsyen Kadrî Yildirim nuseno ke Pêxamber Zerdeştî beno ke serranê 553-551an de dinyaya xo bedilnaye. Goreyê rîwayetan mabênê artêşa Kavî Vîştaspayî û tirkanê turanî de şer qewimîya. Zerdeşt wextê pêkewtişan de hetê fermandarê tirkî Turbaratuyî ra ame qetilkerdene.
