Eyro huqûqê Tirkîya de bi ziwanê maye perwerde mumkun nîyo. Sazbîyayîşê Komara Tirkîya ra pey, polîtîkaya asîmîlasyonî esas gîrêyaya. Polîtîkaya yew milet, yew bêraqe, yew ziwanî dîya destpêkerdiş. Na ra pêameyîş û muqaweleyê mîyanneteweyî nêardê ca. Yan nê pêameyîş û muqaweleyê mîyanneteweyî îmze kerdê û nêardê ca. Yan zî înan de şerh ronîyayo.
1-Goreyê Peymana/Pêameyîşê Lozanî (1923)
Maddeyanê 37-45an de xeyrê muslumanî (ermenîyan, rûman, yahûdîyan) se kêmcematî/kêmarî qebul kerdê. Kurdî, erebî, çerkezî semedo ke se kêmarê muslumantîyî qebul kerdê. Na ra nasnameyê kurdan tede, nasnameyê ereban çerkezan û şaranê bînan qebul nêkerdo. Yanî kurdî se yew şar qebul nêkerdê. Heqê înan yo nasnameyî û kulturî bi sîndor qebul kerdê.
2-Çarçewaya Muqaweleyê Pawitişê Kêmcematî/Kêmaranî yê Konseya Ewropa (1995)
Hukmê nê muqaweleyî, heqanê ziwan û kulturê kêmaran gêno binê garantî. Dewleta Tirkîya no muqawele îmze kerdo, la pratîk de canêardo. Heqê ziwan û kulturî, dewlete rê se talokeyê parebîyayîşî dîyo.
3-Şertê Ziwananê Mehelîyan ê Ewropa yan yê Ziwananê Kêmcematan /Kêmaran (1992)
Dewleta Tirkîya no şert zî îmze kerdo, la pratîk de canêardo. Ewta de vanê ke, “Qanûnê bingeyî de, ziwano fermî/resmî tirkî yo, beno ke no muqawele, zirar bido tirkî ro. No muqawele perwerde de û xizmetanê umûmî de ziwanê kêmaran teşwîq keno.”
4-Beyannameyê Heqanê Şaranê Mehelîyan ê Miletanê Mîyanneteweyîyan (2007)
Tirkîya yew het ra destek dayo na madde, yewna het ra şerh ronayo. Behaneyê înan rayna eynî yo. Mefhûmê “kêmar” “şaro mehelî” û“otonomi” ra goya Tirkîya pare bena.
Sazbîyayîşê Tirkîya ra pey qanûnê bingeyî de qedexekerdişê ziwanê maye û bi ziwanê maye perwerde de tayê maddeyî estê. Mesela qanûnê bingeyî de maddeya 3. de “Dewleta Tirkîya yew welat û yew milet o, pare nêbeno, yew parçe/lete yo. Ziwanê ey tirkî yo.”, maddeya 42. de “xeyrê tirkî, tu/qet yew ziwan, dezgeyan de hemwelatîyan rê se ziwanê maye nêdîno wendiş û nêdîno bonderkerdiş.”
Nê maddeyî heqê bi ziwanê maye perwerde bi temamî qedexe kenê. Na ra bi kurdkî, lazkî û çerkezkî perwerde, bi qanûn qedexe kerdê.
Qanûnê perwerdeyî yê bingeyî de zî vajîno ke ganî bi tirkî perwerde bibo. Teberê ziwanê resmî de perwerde qebul nêbeno.
Hetan serra 2000’î, Qanûnê Komele û Partîyanê Sîyasîyan de tirkî ra teber sewbîna ziwanî qedexe bê. Hima zî Meclîs de, wexto ke wekîlî bi çend cumleyan selam danê, tehamul nêkenê; zabitname de kurdkî se ziwano ke nêyno fehmkerdiş, name kenê. Hetan serra 2000’î televîzyonan û radyoyan de kurdkî weşan qedexe bî. No xusus de, yew bedilîyayîş bibo zî tam bi azad weşanê televîzyonan û yê radyoyan nêbenê.
Qeydanê nufusî de hima zî tayê herfî (q,w,x) ke qebul nêbîyê est ê. Na ra qeydê nufusî de nameyê kurdkî hima zî nênusînê. Serra 2013’î ra pey tike îzin bidîyo zî la pratîk de problemî ciwîyenê.
Qanûnî bibedilîyê zî, îdareyanê mehelîyan de, dibistanan de pratîk de kurdkî rê zorey vejîna.
Asîmîlasyon yew sucê merdimanî yo. Serekkomar Erdoganî zî no vate, seba tirkanê Almanya vatbî. Almanya de tirkî semedo ke tirkîtîya xo ra, orf û edetanê xo ra dûrî kewenê, her çîy ra ver semedo ke kontrolê înan ra vejîyenê, no vate vatbî. La no feraset, Tirkîya de nasnameyê kurdan û şaranê bînan qebul nêkeno. Nê merdimî xo se muslumano xas hesibnenê, la goreyê dînê Îslamî, înkarkerdişê yew ziwanî înkarkerdişê Homayî yo. Huqûqê ewrenselî de zî, no feraset, yanî înkarkerdiş yew zilm o, xeyrê însanî yew têgeyr o.
Yew prosesê çareserî zî dewam keno. Hetan qanûnê ke polîtîkaya asîmîlasyonî rê xizmet kenê, nêbedilîyê; ne meseleya ziwanî, ne meseleya nasnameyî, ne zî meseleya demokrasî çareser bena.
Ma wazenê ke Dewleta Tirkîya pêameyîşanê mîyanneteweyîyan esas bigêro. Qanûnê ke vernîya ziwan û nasnameyî de yê, ganî bibedilno û gere ziwan û nasnameyê kurdan qebul biko/bikero. Înkarê ziwanî înkarê yew netewe yo. Înkar de israr sucê merdimanî yo. No welat de çend heqê tirkan ke est ê, ende/hendê zî heqê kurdan est ê. Xora eke mîyanê kurdan û tirkan de seyyewbînaneyî esas bigêrîyo, se ra heştay meseleyî çareser benê.
