“Ziman hilgirê nasnameya neteweyekê ye. “Pêşxistina zimanê kurdî tê wateya xurtkirina nasnameya kurdî.”
Kurdî zimanek e ku li erdnîgariyeke berfireh a Rojhilata Navîn tê axaftin, xwedî dîrokeke kûr û xwedî mîrata çandî ya dewlemend e. Lê di dirêjahiya dîrokê de zimanê kurdî ji ber zextên cuda yên civakî-siyasî û polîtîkayên asîmîlasyonê di nava zimanên di bin xetereyê de ye.
Pêşketina dîrokî ya kurdî bi dînamîkên siyasî yên li herêmê ve girêdayî ye. Ji serdema Împeratoriya Osmanî heta damezrandina netew-dewletên nûjen, zimanê kurdî bi gelek qedexeyan re rû bi rû maye. Mafên zimanî û çandî yên kurdan bi taybetî li Tirkiye, Îran, Iraq û Sûriyê pir hatine astengkirin.
Girîngiya sosyolojîk a kurdî
Ziman hêmanek girîng e ku nasnameya civakê, mîrateya çandî û bîra kolektîf nîşan dide. Kurdî di parastina nasname û çanda gelê Kurd de roleke bingehîn dilîze. Parastina ziman ne tenê mijareke zimanî ye, di heman demê de mijareke dadmendiya civakî û mafên mirovan e.
Lêkolînên ji bo pêşxistina kurdî
Perwerde û Xwendina Akademîk: Bikaranîna zimanê Kurdî wek zimanê perwerdehiyê di veguhestina ziman ji bo nifşên paşerojê de rolek girîng dilîze. Di van salên dawî de saziyên ku qursên kurdî lê tên dayîn zêde bûn û li zanîngehan beşên Ziman û Wêjeya Kurdî hatin vekirin. Lê ev têrê nake. Heya ku zimanê kurdî li dibistanan nebe zimanê perwerdehiyê û zarokên kurd bi zimanê xwe yê zikmakî neyên perwerdekirin, perwerde û xwendina akademîk wê kêm bimîne.
Medya û Weşan: Organên ragihandinê yên kurdî bikaranîna rojane ya ziman pêş dixin û cihê ziman di cîhana nûjen de xurt dikin. Zêdebûna naveroka kurdî di televizyon, radyo, rojname û platformên dîjîtal de, bikaranîna ziman berbelav dike. Îro çapemenî û weşana kurdî pir cihêreng in. Gelek kanalên televîzyon, radyo, rojname û kovarên ku bi kurdî weşanê dikin hene. Her wiha bi pêşketina înternetê re çapemeniya kurdî ya înternetê jî bi lez mezin dibe. Medyaya kurdî di parastin û pêşxistina nasname û çanda kurdî de roleke girîng dilîze. Tê payîn ku di salên pêş de jî pêşketina medya û weşangeriya kurdî berdewam bike. Yek ji astengên herî girîng ên li pêşiya vê pêşveçûnê zexta siyasî ye. Lê ji bo ku çapemeniya kurd bi awayekî azad û serbixwe pêş bikeve, divê ji aliyê civaka navneteweyî ve jî were destekkirin.
Rêxistinên sivîl û tevgerên ziman: Ji bo parastin û pêşxistina zimanê kurdî gelek rêxistinên sivîl hene. Ev sazî bi organîzekirina qursên ziman, çalakiyên çandî û kampanyayên hişyariyê tevkariyê didin zindîbûna ziman. Rêxistinên sivîl ên Kurd ji bo naskirina zimanê Kurdî weke zimanê fermî û zêdetir ketina wê di nava sîstema perwerdeyê de, diparêzin.
Kurs, komxebat û konferansên kurdî li dar dixin. Piştgiriya saziyên çapemeniyê û saziyên hunerî yên ku bi kurdî weşanê dikin dikin.
Teşwîqê lêkolînên zimannasî û edebiyata kurdî dikin.
Tevgerên zimanê kurdî di jiyana rojane de zêdetir bikaranîna kurdî teşwîq dikin.
Kurs û atolyeyên zimanê kurdî li dar dixin.
Pirtûk, kovar û rojnameyên kurdî derdixin.
Muzîk û fîlmên kurdî çêdikin.
Platform û malperên bi zimanê kurdî çêdikin. Lê di vî warî de hê gelek tişt hene ku bêne kirin.
Rêziknameya yasayî û piştgiriya siyasî: Naskirina zimanê kurdî wekî zimanê fermî û bi qanûnî ewlekirina bikaranîna wê ji bo parastina ziman girîng e. Kurdî li hin herêman bi piştgiriya rêveberiyên herêmî di qada giştî de zêdetir xuya bûye. Statuya hiqûqî û piştgiriya siyasî ya kurdî li Tirkiyeyê mijareke tevlihev e û diguhere. Her çend di van salên dawî de hin geşedan hebin jî, têkoşîna ji bo bi tevahî naskirin û parastina zimanê kurdî hê jî didome.
Xala 10’an a Destûra Bingehîn a Komara Tirkiyeyê qebûlkirina zimanekî wekî zimanê fermî, di perwerde û hîndekariyê de mecbûrî û astengkirina bikaranîna zimanên din qedexe dike. Ev gotar rê li ber naskirina kurdî wek zimanê fermî digire. Her çend di derbarê bikaranîna kurdî de hin rêziknameyên qanûnî hebin jî, bi gelemperî ew sînordar in û têrê nakin.
Tirkiye bûye alîgirê peymanên navneteweyî yên wek Peymana Mafên Mirovan a Ewropayê û Peymana Çarçove ya Mafên Kêmaran. Ev peyman ji bo parastin û pêşxistina zimanên hindikayiyan (Kurd ne hindikayî ne) erkê li ser dewletan ferz dikin. Tirkiye di warê pêkanîna van erkan de rastî rexneyan tê.
Di van salên dawî de hişyarî û daxwaza mafên zimanê kurdî zêde bûye. Ev daxwaz ji aliyê rêxistinên sivîl, partiyên siyasî û medyayê ve tên gotin. Hin partiyên siyasî ji bo berfirehkirina mafên zimanê kurdî gelek pêşniyarên qanûnî pêşkêş kirin. Lê belê ev pêşniyar bi giştî li parlamentoyê hatin redkirin. Dewletê di hin waran de wek qursên zimanê kurdî û weşangeriyê gavên kêm avêtin. Lê tê rexnekirin ku ev gav têrê nakin û kurdî bi têra xwe di qada giştî de nayê bikaranîn.
Hêviyên pêşerojê
Ji bo naskirin û parastina tam mafên zimanê kurdî li Tirkiyeyê rêziknameyên qanûnî yên berfirehtir û piştgirîya siyasî hewce ne.Geşedanên di vî warî de ji nêz ve bi pêşketina demokratîkbûyîn û mafên mirovan a li Tirkiyeyê ve girêdayî ne.
Parastin û pêşxistina zimanê kurdî ne tenê xebateke zimanî ye, di heman demê de pêwîstiyeke sosyolojîk e. Ziman ji bo parastina nasname û çandê esas e. Hewldanên ji bo zindî hiştina zimanê kurdî di çarçoveya têkoşîna edaleta civakî û mafên mirovan de ne. Di vê çarçoveyê de berfirehkirina perwerdeyê, piştgirîkirina çapemenî û weşangeriyê, xebatên saziyên sivîl û rêziknameyên qanûnî ji bo siberoja kurdî gavên hêviyê ne.
