Xirabûna Spektrûma Otîzm a Noronê; di têkiliya mejî û sinîrê de kêmketin û derengmayîn heye, mejî xwedî xebatê cuda ye û ji ber heman cudahiyê jî dibêjin nexweşiya Noronê di mejî de cuda dixebitin. Ev xebata cuda bandorê li tevgêrên zarokan dike.

Nexweşiyeke ji dayikbûnê tê û di navbera 16 meh û 36 mehan de derdikeve holê û li heman nexweşiyê bi haybûn derdikeve holê. Ji ber ku di têkiliya bi mirovan re astengî heye; mirov li cudahiya tevgêran hay dibe.

Zarok di tevgerên teng de tevdigere û di dubarekirina tevger û baldariya teng de xwe dide dest. Bala wan li ser mijarek an li ser tiştekî be bi tiştên dinê re netêkilin.

Zarokên biçûk dema ku ji dayik dibin û pê de; di pey çend rojan re, bi çavên xwe dayikê dişopîne, deng ji kîjan aliyan were li aliyê deng dizîvire û bala xwe dide ser heman alî, lê zarokên ku xirabûna spektrûm a otîzmê bi wan re hebe; ziq li xalekê dinêre û li tu aliye din nanihêrin. Dema ku tu bangî wan dikî; bersivan nadin û ji têkiliyê re dereng dimîne yan qet bersivê nade.

Gelo çi dibe sedemê heman xirabiya spektrûma otîzmê ne diyar e, ji ber agahiyên di nava sal û lêkolînan de hin zaneyî di destên me de hene ku ev jî di pirtûka tibbê de (DSM) mîna baldarî yan rêziknameyekê heman nexweşiyê pênase dike.

Ger ku di malbata zarok de, di kesên xizm û ji xwîna zarok de; xirabûna spektrûma otîzmê hebe dikare di zarok de jî bibe sedema genetikê. Lê divê em behsa lêkolînekê bikin ku ji zarokên keç bêhtir di zarokên kur de tê dîtin. Dema ku temenê jin û mêr bi pêşde be yan navsere be îhtimala dîtina nexweşiyê zêdetir e. Van ihtimalana jî ne ji sedî sed e, lê ihtimala dîtinê zêdetir dike.

Ev nexweşî di testên labarotûvarê de an di kişandina MR û hwd. de nayê dîtin, divê mirov zarok bişopîne û di pey çavdêriya pisporî re binavkirina nexweşiyê bêne gotin. Elametê nexweşiyê; dema ku zarok “têkiliyê bi kesê hemberî xwe re daneyene, livandina lebat û dubarekirin mîna serê xwe kil bike, destê xwe kil bike û hwd. Zarok li hemberî deng û veciniqandinê gelekî bertekê tûj nîşan dide ku mirov dikare bibêje ev bertek gelekî cudaye û divê di tevgerek wisa de Otîzm balê bikşîne.

1- Têkiliyê bi kesên li heberî xwe re danayne û pirsên ku ji zarok têne pirsin bêbersiv dimînin.

2- Di bikaranîna têkiliyan de kêmaniyê dikişîne û naxwaze bi kesên di temenê xwe de têkiliyan deyne. Zarokên ji xwe biçûktir an zarokên ji xwe mezintir re têkiliya datîne, lê ew jî ne şênber e.

3- Di têkliyên bêdeng de çavên xwe direvîne û bi kesên li hemberî xwe re têkiliyan daneyne yan jest û mîmîkên xwe tev li herika têkiliya nake.

Zarok bi pêlîstokekê tenê bileyize û heman pêlîstok jê re bibe jênegerîn, an ji hin tiştên rûtîn û dubarekirinê pir hîs bike. Li hember teqandina flaş û li hemberî dengê bilind gelekî dilzîz tevdigerin û bertekên cuda û balkêş nîşan didin.

Divê bê zanîn ku nexweşî di temenê biçûk de derdikeve holê û divê malbat li heman nexweşiyê haydar bibin ku bikaribin alîkariyeke pisporî bixwazin. Ev nexweşî yan ev cudahî teqez pêdivî bi alîkariya pisporî heye. Teshîs çiqasî zû be; dê alîkarî jî evqasî zû dest pê bike û dê bandorê li ser pêşketina tevgêrên zarok bike.

Dema ku malbat tevgerên cuda di zarok de dîtin; divê alîkariyê ji bijîşkên derûniya zarokan bigirin. Lê bes divê ev nexweşî û kêm fêmkirin tev li hevdu nebe ku ji van zarokên ku otîstîk in gelek ji wan di heman demê de kêm fêm dikin. Tevahî otîstîk ne wekhev in û divê yên otîzma wan sivik be ji zaroktiyê de alîkariya pispor bigirin ku mejiyê xemsariyê dikişîne bi xebatê xwe pêşbixîne.

Van zarokana problem û bi şûnde mayina di mejiyê wan de; heta 3 saliya xwe di tevgêrên cuda de derdikeve holê. Mîna! Dereng diaxivin, bersiv nadin bangkirinê, kespika çavên xwe ji çavên dinê direvînin. Bi derdorê re ne têkildarin. Li dora xwe dizîvirin. Destên xwe mîna baskên ku difirin kildikin. Di otîzmê de divê li van tevgêran zû hay bibin, ji ber ku alîkariya pisporî çiqasî zû dest pê bike evqasî baş e.

Ji ber ku ji her 60-70 zarokan yek otîstîk e. Zarokên kur 4-5 qat zêdetir bi nexweşiya otizmê re rû bi rû dimînin. Divê malbat zarokên di navbera 18 û 36 mehan de baş li ber çavan bigirin û tevgêrên cuda hebin divê alîkariyeke pisporî bê xwestin. Ji ber ku hin tevgêrên wan berbiçav in û divê dayik an bav li heman tevgêran baldar be. Dibe ku dubare dibe lê ji bo baş di bîra mirov de bimîne dibêjim! Zarok bi derdorê re ne têkildar in, mîna çavên xwe ji yê dayik an bav direvînin, an li hember deng zêde bertekan nîşan didin. Divê di rewşeke wisa de dayik û bav di nava fikaran de bin ku serî li alîkariya pisporî bidin. Dema ku zû dest bi perwerdeya zarokên taybet bibe û di zarok de dereng fêmkirin nîn be, van zarokan dikarin karê xwe yên rojane bicih bînin û dikarin pêşeroja xwe bê alîkariya malbatê bijîn. Divê perwerdeya wan di hefteyekê de kêmanî 20 an jî 25 saetan bidomînin.

Carinan malbat an derdor hin şaşiyên xwe dikin rastiya civakê û dibêjin ji ber aşiya zarokan ev kêmanî pêk tê, lê ne rast e û divê bê zanîn ji bo derman kirina heman nexweşiyê bandora xwarin û dermanan nîne. Ger ku bijîşk derman bidin jî divê bê zanîn ku ji bo hin elametê spesifik e, ne ji bo otîzmê ye.

Ger ku zarok heta 16 mehan peyvekê ne axive an heta 24 mehan du peyvan ne axive û elametê ku me li jor rêz kirine jî bi zarok re hebin; divê dayik û bav li kêmaniya tevgêrên bi zarok re haydar bin.

Di hin xebatên zanistî de dibêjin dema ku zarok di zikê dayikê de û dayik tiştên neyini bijî; heman nexweşî derdikeve holê, lê ji sedî sed nehatiye ispatkirin.

Van zarokana hin ji wan dikarin di civakê de bijîn. Lê ku heta 5 an 6 saliya xwe neaxivin û pê de axaftin pêşnakeve.

Divê van zarokan biçin dibistanê, divê di nava jiyana rojane de bijîn û bi civakê re têkevin têkiliyan, di jiyana dibistan û têkiliyan de alîkariya kesên pisporê vê nexweşiyê û mamoste girîng e. Di dibistana seretayî de divê mamoste alîkar be ku têkiliyê bi hevalan re, yan nêzîk bûna bi dibistanê re diyar dike. Hin ji van zarokan di têkiliya civakî de qels an lawazbin jî, hin ji wan di matematîkê de yan di wênesaziyê de, an di hunerwariya destan de gelekî jîr û pêş dikevin.

Divê ji bo perwerde û alîkariya domdar bi pisporî tevger hebe û van zarokan parçeyê jiyanê bên dîtin.