“Wekî ku Omer Xeyam gotiye, jiyan wek qedeheke şerabê diherike; ya girîng ew e ku meriv wê bi zanebûn û bi rêkûpêk vexwe.”

Omer Xeyam wekî yek ji girîngtirîn bîrmendê sedsala 11an, hem ji aliyê edebî û hem jî ji aliyê zanistî ve kesayetekî navdar e. Lê belê, ji ber hin îfadeyên di rubaiyên wî de îro têgihiştineke xelet e ku ew tenê wekî helbestvanekî “serxweş” tê hesibandin.

Omer Xeyam di sala 1048an de li Nîşapurê hatiye dinyayê û di sala 1131an de miriye. Di warê matematîk, astronomî, felsefe û wêjeyê de berhemên girîng derxistiye holê. Xebatên wî, bi taybetî li ser Cebîr û dahûrandina hevkêşeyê ne. Di dîroka matematîkê de kedeke mezin daye. Wî her wiha rêberiya ekîba ku Salnameya Celalî amade kiribû kir. Bû alîkar ku yek ji teqwîma herî rast a dema xwe were afirandin.

Aliyê Xeyam ê edebî herî zêde bi rubaiyên wî derdikeve pêş. Di rubaiyên wî de mijarên wekî jiyan, qeder, mirin û ramana azad tê nîqaşkirin. Her çend wêneyên şerab û şahiyê gelemperî ne jî, şaş e ku meriv wan rasterast li hedonîzmê kêm bike. Gelek lêkolîner diyar dikin ku Xeyam şerab ne tenê wekî vexwarinê, di heman demê de wekî metafora azadî, hişmendî û pirskirina wateya jiyanê bikar aniye.

Omer Xeyam yek ji girîngtirîn zanyarên serdema xwe tê hesibandin. Xebata wî ya di astronomiyê de çavdêriyên herî rast ên serdemê dihewîne. Hesabên ku wî di dema amadekirina Salnameya Celalî de kir, paşê îlhama salnameya mîladî da. Her weha ew bi xebata xwe ya ku beşdarî pêşketina geometriya spherîkî dike jî tê zanîn.

Çend sedem hene ku Omer Xeyam wekî “serxweş” tê binavkirin:

Mijarên şerab û şahiyê di rubaiyên wî de bûne sedem ku ew wekî helbestvanekî ku tenê ji şerabê hez dike were dîtin. Lê belê ev yek di helbestên wî de îfadeyeke sembolîk e û banga azadbûna ji qedexeyên dinyayê ye.

Nepejirandina wî ji aliyê rayedarên olî yên wê demê ve bû sedema berovajîkirina bi qestî ramanên wî. Xeyam li hemberî ramanên dogmatîk ên wê serdemê nêzîkatiyeke lîberal nîşan da û ev jî bû sedem ku ji aliyê hin koman ve bê dûrxistin.

FitzGerald, ku Xeyam di sedsala 19an de bi cîhana rojavayî da nasîn, dema ku rubaiyên wî wergerandibûn kûrahiya mîstîk û felsefî kêm kiribû û giraniya li ser şerab û şahiyê bêtir eşkere kiribû. Ev yek bû sedem ku têgihiştina “helbestvanê serxweş” li Rojava çêbibe.

Omer Xeyam ne tenê helbestvan e û ne jî tenê zana ye. Ew feylesofek e ku ramana rasyonel diparêze, matematîkzanek beriya dema xwe, stêrnasek mezin e ku li ezmên lêkolîn dike û helbestvanek e ku jiyana mirovan dipirse. Ku mirov wî bi tenê weke helbestvanekî “serxweş” bi nav bike, mirovekî mezin ê zanist û wêjeyê di qalibekî teng de bihêle. Ji ber vê yekê ji bo ku Omer Xeyam têbigihêje, ne tenê li rubaîyên wî, li berhemên wî yên zanistî û felsefî jî bi baldarî binihêre.

Nasnameya Xeyam a rast divê bi keda wî ya zanist, huner û ramana azad were fêmkirin. Rast têgihiştina vî ramanwerê gewre ku bi nêzîkatiya xwe ya azadîxwaz û pirsiyarî di dîrokê de xwedî cihekî taybet e, dê hem li ser dîroka zanist û hem jî wêjeyê nêrînek saxlemtir peyda bike.

Çavkanî: Ronesansa Rojhilata Navîn, Özdemir, Arslan, Sınırsız Yayınları, 2023