Kurdî tarîxê xo de rastê xeylê tedayan û zextan mendî. Her tim serê erdê înan de tayê dewletan bi zor serdestîya xo awan kerde. Nê dewletanê serdestan ra ju Qiralîya Asurîyan bîye. Bitaybetî Î.V. serra 7. de Qiralê Asurîyan Dehaqî neteweyanê Mezopotamya rê zulmo girs kerdbî. Kurdan vera Dehaqî zanîyê xo nêronayî û seba azadîya xo têkoşîno bêhempa kerd. Nê têkoşînî de Kawayê Asinkarî rolo muhîm kay kerd. Seraya Dehaqî dîyaye adirî ver û a roje cuya kurdan de bîye Newroze. A roje ra heta nika no adir vêşeno. Na hûmara xo de ma nuştox Huseyîn Ayrilmazî de tarîx, mana û edetê Newroze ser o qisey kerd.
Mamoste! ma bixêr dî. Ez vone ma tenê mît yan efsaneya Newroze ser o qisey bikerîme. Şima na babete de tayê cigêrayîşê rûmetinî kerdî. Bitaybetî Dêrsim de Newroze kamcî mana teşmîl kena?
Nika şarê kirmancî yanî ma vajîme kurmanc, soran ûsn. pêro na efsane zanê. Baxusus nêzdîyê 40 serrî yo ke Newroze mîyanê şarê ma de yena bimbarekkerdene. Aye ra raver kî estbî. La nê 40 serrî yo xeylê aktîf kêberê ma der a. Hem hatê azadîye hem kî hatê weşîye ra zê nanê nametî serê sifreyê kirmancan der a. Yanî Newroze xeylê muhîm a. Roje, şan û roştîya kirmancan der a. A efsaneya Qiral Dehaq û Kawayê Asinkarî xo ra her kes zano. Pêro kirmancî zanê ke Dehaq çiqas zalim o û na efsane senên virazîyaye. Ma tenê hatê Dêrsim ra nîya bidîme. Ez vone Newroza Dêrsimî ser o qisey bikerî. Rîtuelê Newroze Dêrsim de zaf vîrê mordemî de nêmendê. Ez hênî zone ke Dêrsimijan Newroze rê vatêne “Hawtemal”. 21ê aşma adare de kincê xo yê rindekî girewtêne pira. A roje heme pîya werdêne û pîya kay kerdêne. Roja 21ê Adare serva îtîqatê Dêrsimijan zaf muhîm a. Ez vajî a roje rê yenê secde. Ju kî vanê ke 21ê Adare serra newe ya. A roje şewe û sodir benê têduşt ra. Dar û ber, mor û milawun tede hewnê xo ra hesiyenê xo, a roje rê “ma bixêr dî” vanê. Endî kêberê wusarî kî beno ya. Yanî çeleyê zimistanî qedîyeno û kêberê wusarî beno ya. Îtîqatê Dêrsimî de nîya qisey bîyêne. Hatê bînî ra ez 5-6 serrî raver rojêke şîyo ju dergehe. Hatê Nazmîye de dergeha Qurês Babayî bîye. Ju xatune mi rê sefîrîye kerde. Hênî vajî. Aye kêber kerd ya û ez kuto zerre. Ez vajî zerre de zê nîsangehe çîyêk estbî. Hama aye çîtikêda kewe dabî pira. Hênî tîk viraştbî. Mi rê vat ke “keleyê xo bibirne!”. Tebîî a mi nas kena. Dima mi pers kerd “Naca çik o?”, aye vat “No adir o.” Pîr û babê ma ke raver ameyî îta, a roje 21ê aşma adare bîya. Zerreyê banî de qotike de ju lojine viraştê, adir kerdê we û a roje dormeyê adirî de sema şîyê. Reyna vajî na mezele nîya û manena nîsangehe. Uca de adir kenê we û dorme de sema şonê. Nika ma şîkînîme nê persan pers bikerîme “eke roja siftêne nê edetî estbî, gelo key ê vîndî bîyî? Yan şarî no edet key xo vîr ra kerd? Çik kut mabên û roja Newroze çayê qisey nêbîye uca ra tepîya? ”. Beno ke qisey bîye, ma nêzanîme yan ez nêzone. Birastî ti ke tenê kanîye ver şîya yan dewranê verênan ver şîya, no edet vejîyeno vernîya to. A roja ke a xatune qisey kerd û mi nîsangehe dîye, ez zaf sad bîyo. A roje mi rê zaf muhîm bîye. Ez vajî pardeyê çimanê mi kerd ya.
Şima qalê Hawtemalî kerd. Ez nê edetî mereq kone. Dêrsim de waxtê Hawtemalî de se kenê?
Oncîna vajî ke şarê ma yê Dêrsimî roja Newroze xo vîr ra kerdbî. Na roje Dêrsim de bîbî Hawtemal. Yanî beno ke înan nameyê ci avurnabî. Cayê Hawtemalî kî mabênê şarî de berz o. Her serre 13ê adare ra dest pê keno hata 21ê adare dewam keno. No waxt yenê keyeyê jubînî, pîya nişenê ro û wurzenê ra. Kincanê neweyan gênê pira. Birastî goreyê fikrê mi na rêçe raver ra yena. Ez reyna vajî, cayê Hawtemalî kulturê şarê Dêrsimî de xeylê berz o. O kî yeno 21ê aşma adare. Nê serranê peyênan ciwanî vejîyayî û kutî dewaya xo ya verêne. Înan waşt ke wayîrê kirmancîye bivejîyê. Yeno mi vîrî ke serra 1977î de hatê Qisle (Nazimîye) de ciwanan aşma adare de adir vêşna. Ez vone Dêrsim de edetê adirvêşnayîşî uca ra dest pê kerd. Ez o waxt 18 serrî bîyo. Şarî o waxt mabênê xo de pers kerdêne “no çik o?”. Yanî “çayê adir kenê we serê koyan de?”. Peydo ma tede musayîme ke no adirê Newroze yo.
Yanî şima vanê ke serra 1977î ra ver Dêrsim de adirvêşnayîş yan bimbarekkerdişê Newroze çin bî?
Ma qet pênêhesiyayîme ke çîyo nîyanên esto. Vajî ke kesî a roje adir nêvêşnayêne. Kamcî dewrî de ma ra vejîyo û şîyo yan key ma rêça Newroze vîndî kerdo nêzone. Eke goreyê vînayîşê xo qisey bikerî, ez vone, no edet demê verênî de bî vîndî. Hama 1977 ra tepîya no adir vêşîya û wayîrvejîyayîşî dest pê kerd. Ez vajî mezgê înan de cayêkî de beno ke çîyo nîyanên estbî ke ê wayîrê ci vejîyayî. Zobîna kes nê edetî nêyano û nêkeno kêberê to. Xo ra naye kes qebul kî nêkeno. Yanî cayêkî de estbî, wedarîyaye bî yan vîndîbîyaye bî. Ciwanan newe ra binê herdî ra vet serê herdî. Edet ame sifreyê ma ser. Uca ra tepîya serra 1979î de kî adir vêşîya. Şar aye ra tepîya kut Newroze dime.
Nê serranê peyênan dewleta tirke hemverê Newroze hêrişanê kulturîyan kena. Çekuya “Nevruz” gurênena. Yanî vana ke Newroze têna bimbarekkerdişê wusarî yo. Bi şima Newroze mabênê kurdan de kamcî mana teşmîl kena?
Newroze ma rê zê roştîya astarî ya. Aye tarî de ma rê raye muskite. Persê zê “Ma kam îme, kotî ra yenîme, çi zulm dîyo, manaya Newroze çik a” deyra muhîm ê. 40 serrî yo kirmancî yan kurdî seba kultur, ziwan û azadîya xo têkoşîn kenê. Ma heqê xo wazenîme. Ma vanîme ke kurd û kirmancî kulturê xo de kamcî edet û toreyî estê bi weşîya xo biramnê. Newroze roja roştî ya. Têna roşanêk nîya. Têna roja wusarî nîya. Eke mordem çîyo nîyanênî vajo, zerreyî Newroze keno tal. Ma homa azadîya xo ra zê awe teşan îme. Ez vone kam ke cayê Newroze Mezopotamya û cayanê bînan de berz keno, kam ke na roje keno roja azadîya, ez lew none binê ninganê înan ra û lew none destanê înan ra. Newroze êdî bîye roştîya şarê kirmancî. Baxusus hatê ma de Newroze zê tasa aşme asena. Key ke mordem piro seyr keno, zerreyê ci ra azadîye, aştîye, germîye û weşîye yena. Aye ra ez vone, kamî ke Newroze arde kêber, heq ninga ey kemere de nêverdo.
Par ma Amed de 1ê Gulane bimbarek kerde, zêde kes nêamebî. Eleqe zaf senik bî. Ma dî ke Amed de hişmendîya sosyalîzmî girs nîya. Dêrsim de na hişmendîye esta. Şar bi coşî na roje bimbarek keno. Hama uca de kî Newroze rê eleqe senik o. Bi şima na çimdarîya mi rast a? Çayê eleqe senik o?
Heya heqîya xo hênî ya. To rind ard zon. Ez nê eleqeyî bone û girêdone serranê 1970an ra. Yanî key ke ciwanî ameyî Dêrsim û têkoşînê sosyalîzmî dest pê kerd, eleqeyê şarê Dêrsimî kî vurîya. Ez kî ê serran ra tepîya kuto mabênê înan. Ma serran a uca de mandîme. Keda ke ma daye xeylê girse bîye. Ez ge-ge peyser seyr kone û xo bi xo vone “werrekna mi serva şar û kulturê xo kede biwerdêne.” Eleqedarbîyayîşê sosyalîzmî uca ra yeno. Ez vone Newroze hende eleqeyê çepgiran nêanjena. Serranê 1970, 1980, 1990an de şar 1ê Gulane de ameyêne têlewe û uca de ma Alîşêr û Ana Zarîfa dîyêne. Destê ma de kî pankartê pîlanê sosyalîzmî estbî. Ma ê fetelnayêne. Tebîî ez barê xo de qisey kone. No fikrê min o. Çimê mi çîyêk vano, zerreyê mi çîyêk vano. Ez sûkanê Kurdistanî de fetelîne û tarîxê înan ro seyr kone, dewlete hatê Dêrsimî de hîna zêde kay kerdo. Yanî mezgê Dêrsimijan kerdo vila. Ma vajîme serra 1994î de gama ke dewa ma vêşnaye, ez zaf gurîyêne. Ma hevalî vera dewlete hende zaf gurîyêne ke axirî dewlete mecbûr mende û dewî vêşnayî. O waxt hatê ra kî ma kovara bi nameyî “Dêrsim” vetêne. Mi kamilanê Dêrsimî de tayê roportajî kerdêne û ci ra kamîya ma ser o persî pers kerdêne. 100 mordemî ra ez vajî 60-70 mordeman vatêne ke “ma tirk îme.” Ez vone na xamîye 1938î ra girewt. Bado serranê 1970 û 1980an de her kes bî sosyalîst. Ma! kirmancîye kotî de mande, tarîxê Dêrsimî kotî de mand û 38 se bî? Her kesî ci rê “îsyan” vat û ci ra vejîya. Wa se vanê vajê, zerreyê kirmancîye de û şarê kirmancî de tarîxê xo wedarîyaye yo. Çiqa ke 1ê Gulane rê muhîmîye dîyena, hende kî Newroze rê ganî muhîmîye bêro dayene. Hama herdê ma de her dem kêmîye estbî. Newroze kinar de mendêne. Bado şarî şerm kerd û nê serranê peyênan fikrê xo tenê vurna ya.
Tebîî îta de têna şar sucdar nîyo. Sîyasetmedar, nuştox, hunermend û pêro aktîvîstê komelî mesuldar ê. Ez şexsî ge-ge seyr kone, ê zêde serkêşîye nêkenê. Hatê kultur û ziwanî de mesuldarî nêgênê xo ser. Şima na babete ser o se vanê?
Mi xo ra sata bîne vat, na dewlete mezgê mordemî xeylê vila kerd. Pêro nuştox, vatox,zanyarê ke hatê ma ra vejîyayî semîye şikite hatê dewlete ser. Ez înan rê vone “karmendê kolonî.” Sucê înan zaf o. Ê yê ke xo ra bêrê Amed de qisey bikerê, kes helmet nêdano ci. Hama Dêrsim de binê xo esto. Ê yê ke kotî ser o nişenê ro, cayê xo zanê. Tayênan zaf fam nêkerd ke înan çi kar kenê yan asîmîlasyonî rê xizmet kenê. Xo ra şima nê Planê Islahatê Şarkî zanê. Goreyê nê planî vanê ke “500 hezar tirkan berîme sûkanê kirmancan; tarîx, îtîqat û ziwanê nînan windî bikerîme.” Dima tayê sûkan ra bar kenê û kunê raye. Di profesorî mabênê xo de qisey kenê û vanê ke raver Dêrsim ra dest pê bikerîme. O ju profesor pers keno “çayê Dêrsim ra dest pê bikerîme?”. O bîn cewab dano “Kêberê elewîyan yan şarê Dêrsimî çîyê neweyî rê akerde yo. No şar zaf rew meyîl dano.”
Yanî kam ke teber ra ame, ma kêberê xo yan olaxa xo ci rê kerde ya. Xamîye zaf kute mabênê ma. Nika seba eştişê na nêweşîye rê xeylê waxt lazim o.
Dêrsim de problemî rastî girs ê. Oncîna ma hêvîdar îme. Demê ameyoxî de gere tayê çîyî bêrê bedilnayene. Ez vone tenê qerardarîya şarê kurdî ser o qisey bikerîme. Mîsal serra 1992î de qezaya Cizîrî ya Şirnexî de teqrîben 100 mordem ameyî qetilkerdene. Hama kurdan oncîna game peyser nêeşte û her serre Newroza xo bi coşî û kelecanî bimbarek kerde. Emser kî Newroze de coş û tewrbîyayîşo girs estbî. Kurdî îta de dewlete rê kamcî mesajan danê?
Şaro kirmanc qetî game peyser nêerzeno. Çiqa ke doman û pîlanê xo vîndî bikero, oncîna raya xo ca vernêdano. Dewaya ci esta û heqê xo wazeno. Kes sedeqe yan loqme nêwazeno. Ez naye kî vajî bextê ma tene sîya wo. Ma mordemanê henênan de bîyîme cîran ke. Yanî ma vajîme, eke şaro kirmanc Ewropa de biciwîyêne, beno ke heta nika resabî heqanê xo. Beno ke heta nika wayîrê azadîye û aştîye bîbî. Hama nika keso ke ma pîya cîranîye kenîme, tarîx de pêro ma qir kerdîme. Înkarîye xo rê kerdo kar. Kurdî gama ke Newroze bimbarek kenê, zerreyê tayênan ra gonî şona. Ê çimsîyayîye kenê. Se kenê wa bikerê, şarê ma yo peynîye de bireso azadî.
Huseyîn Ayrilmaz kam o?
Serra 1959î de qezaya Pulurî ya Dêrsimî de ame dinya. Xeylê serran hem polîtîka hem kî nuştoxî de eleqedar bî. Tewrê tayê komelanê Dêrsimî bî. Bitaybetî tarîx û kulturê Dêrsimî ser o tayê xebatî kerdî. Kitabê ci yê bi sernameyê “Balişnaya Kirmancîye” serra 2019î de weşanîya. Hatê bînî ra rojnameyê Dêrsim de nuseno. Eynî wextî de Merkezê Cigêrayîşanê Dêrsimî de xebatanê xo dewam keno.
