Hemû beşdarên têkoşîna ji bo Qerebaxa Nagorno, ji bo ku îdiayên xwe rast bikin serî li dîroka kevnar didin. Di destpêka sedsala 19’de, di encama Şerê Rûs-Faris ên 1804-1813 de, herêma ku jê re Xanatiya Qerebaxê dihat gotin, bû beşek ji Împeratoriya Rûsyayê. Di împaratoriyê de, di sala 1822’an de, xanatiya berê veguherî parêzgeha Qerebaxê, ji 1840’an de ew herêm beşek ji navçeya Şûşa ya herêma Xezerê bû, ji 1846’an ve heya parêzgeha Şemaxan (di 1859’an de navê Bakûyê hate guhertin), ji 1868’an heya parêzgeha Elizavetpol.
Di 4’ê tîrmeha 1921’ê de, di civîneke Buroya Kafkasyayê ya Komîteya Navendî ya Partiya Komunîst a Rûsyayê (Bolşevîk) de biryar hat dayîn ku ev herêm radestî Ermenistanê were kirin. Lê roja din Buroya Kafkasyayê “li ser bingeha hewcedariya aştiya neteweyî ya di navbera misilman û ermeniyan de” li ser berjewendiya Azerbaycanê ji nû ve nirxand. Ji sala 1921’ê vir ve herêm wek yekîneyeke îdarî-erdî, bi mafên otonomîyeke berfireh di nava Komara Sovyeta Sosyalîst a Azerbaycanê de ye. Di sala 1923’an de di nava Komara Sovyeta Sosyalîst ya Azerbaycanê de statuya herêmeke otonom wergirt.
Têkoşîna Nagorno-Qerebax ji bo serxwebûnê
Di 1988’an de, tevgerek gelemperî ya berfireh ji bo yekbûna bi Ermenistanê re li Komara Sovyeta Sosyalîst dest pê kir. Di 2’ê îlona 1991’ê de serxwebûna ji Azerbaycanê di bin navê Komara Qerebaxê de hat ragihandin. Di 10’ê Kanûna a sala 1991’ê de, çend roj beriya hilweşîna fermî ya Yekîtiya Sovyetê, li Qerebaxa Çiyayê referanduma serxwebûna ji Azerbaycanê hat lidarxistin û %99.89ê beşdaran dengê erê dan.
Şerê Qerebaxê yê Yekem
Ji sala 1992’an heta 1994’an, Azerbeycanê hewl da ku komara xwenaskirî bi dest bixe; ev operasyonên leşkerî yên berfireh bûn, Bakû û Êrîvanê alavên giran û firokeyan bikar anîn. Ev bûyer wek Şerê Qerebaxê yê Yekem, ku tê de 30 hezar kes (leşker û sivîl) mirin, ketin dîrokê.
Di sala 1994’an de li Bîşkekê, aliyan li ser agirbestekê li hev kirin û pevçûn rawestiyan. Ji sala 1992’an de, Konferansa Ewlekarî û Hevkarî li Ewropayê (ji sala 1994, Rêxistina Ewlekarî û Hevkarî li Ewropayê) dest bi beşdarbûna di çareserkirina pevçûnan de kir. Di sala 1997 de, saziya hevserokatiya sêalî ya Koma Mînskê ya OSCE (Amerîka, Rûsya, Fransa) hate damezrandin, ku tê de danûstandinên sereke yên ji bo çareserkirina pirsgirêkan hatin kirin, lê rayedarên Qerebaxê beşdarî danûstandinan nebûn.
Şerê Qerebaxê yê Duyemîn
Piştî ku Paşînyan hat ser desthilatdariyê, çend caran got ku “Artsakh Ermenistan e, ” tevî ku danûstandinên çareseriyê berdewam bûn. Di 27’ê Îlona 2020’an de şerên aktîf dest pê kirin û di destpêkê de aliyan hev sûcdar kirin. Şerê Qerebaxê yê Duyem 44 rojan dom kir û Azerbaycanê bi ser ket û beşên girîng ên navçeyên ser bi Qerebaxa Çiyayî û her wiha beşek ji Qerebaxa Çiya bi xwe, ku bajarên Şûşa û Hedrûdê jî di nav de ne, vegerandin bin kontrola xwe. Bi biryara 9’ê Mijdara 2020’an, hêzên aştiyê yên rûsî derbasî herêmên Qerebaxa Çiya yên di bin kontrola hêzên Ermenîstanê de ne, tevî ku erka wan bi lihevkirina aliyan bi awayekî fermî nehatibû piştrastkirin. Li gorî daneyên Rûsyayê di şer de nêzî 5 hezar kes mirin
Îlona 2023’an- buyerên dawî
Azerbaycanê di 19’ê Îlona 2023’an de li Qerebaxê dest bi “tedbîrên herêmî yên dijî terorê” kir. Wezareta Parastinê ya welêt armancên van çalakiyan wiha bi nav kir: bêçekkirin û vekişîna leşkerên Ermenîstanê (Ermenîstanê diyar kir ku li ser xaka Nagorno Qarabaxê-ya ku nayê naskirin personelên leşkerî tune ne); vegere “herêmên ku ji dagirkeriyê hatine rizgarkirin”; “vegerandina avahiya destûrî ya Azerbaycanê.”
Di 20’ê Îlonê de, rayedarên Nagorno Qerebaxê ragihandin ku aliyan, bi navbeynkariya hêzên aştiyê yên rûsî, li ser rawestandina şer bi temamî li hev kirin. Di nav tiştên din de, peyman tê wateya jihevxistin û bêçekkirina artêşa Qerebaxê û vekişîna yekîneyên mayî yên Hêzên Çekdar ên Ermenîstanê ji herêma bicihkirina hêzên aştîparêz ên Rûsyayê.
Li gorî ofîsa Ombudsmanê Qerebaxê, di encama şer û pevçûnan de zêdetirî 30 kes hatine kuştin ku 7 ji wan sivîl in û zêdetirî 200 kes jî birîndar bûne ku 35 ji wan sivîl in. Bakûyê ji aliyê xwe ve yek kuştiyek ragihand.
