Her milet goreyê cografyaya ke ci de ciwîyeno, goreyê bawerî û kulturê xo, tradîsyonê xo, bi hîn rîtuelan dano dewamkerdiş. Hîn tradîsyonê ke qels benê, êdî êdî ver bi çinbîyayîşî şinê, yan zî êdî qet nînê zanayîş la hînî zî xo bi hezar serran pawenê. Roşanê Gaxanî zî seserran o ke xo pawito û hema zî yeno pîrozkerdiş.

Roşanî, veyvî, şînî ûsn. çîyan têkilî û parekerdişê merdiman timî xurt kerdê û nî çîyî bîyê sebeb ke merdimî yewbînan ra hêz bigîrê, bieşkê bîyayîşê xo xurt bikerê û bi winasî cîyayîyê xo bidê dewamkerdiş. Merdim eşkeno vajo ke sîvîlîzasyonî reyde, heta vernîya sîvîlîzasyonan de qewman bi rîtuelanê cîyayan semedê îlahanê xo rojê pîrozî dîyar kerdê û ê rojan de şayîyî viraştê. Rojhelatê Mîyanênî ra heta Ewropa, Afrîka û pêro parzemînan de zî serra neweyî bi hawayêkê xususî pîroz kerdê. La welatê ke nêzdîyê yewbînan bîyê tesîrê xo nê çîyan de yewbînan rê kerdê. Eke ma nimûne bidê; mîyanê şarê kurdî de Newroze rojêka pîroz û bimbarek a û hezar serran o ke şaro kurd pîroz keno, la eynî wextî de şarê Îranî zî na roje pîroz kenê û vanê ke no roşanê ma yo. Yanî kilmî de sîvîlîzasyonê ke nêzdîyê yewbînan bîyê hem hetê bawerî de û hem zî hetê kulturî de tesîrê xo viraştê.

Mîthraîzm ke bawerîya arîyan o, Awesta de sey “pêkerdiş” derbaz beno û Mîthra zî îlahê “roşn û raştî” yo. Goreyê çimeyan; nameyê ci metnêkê pêkerdişî de ÎV. peynîya seserra XIV. de mabêne Hîtît û Mîtannîyan de derbaz beno. Cayêko bîn zî nameyê ci Awestayê Zerdeştî de derbaz beno. Reyna goreyê hîn çimeyan Mîthraîzm de pêxamber yan zî kitabêkê ci çin o. Hîna zaf bi hawayêkê felsefî yeno ciwîyayîş û bingehê ci dinya û însan o. Mîthraîzm ÎP. seserranê 1-4. de Împaratorîya Romayî de zî vila bîyo û heta mîyanê Ewropa zî tesîr kerdo.

Hîn çimeyan de zî goreyê romayîjan, Mîthra hetê Homayî ra sey pêxamber ameyo şirawitiş û bi 12 leşkeranê xo şewa 21ê kanûne de ameyo serê rîyê erdî. 21ê kanûne şewa tewr derg a û xirabîyê tarîtî hîna zêde yeno hesibnayîş. Hetê Homayî ra Mîthra rê 13 rojî dem dîyeno û roja 13. de Mîthra serkewte beno. Semedo ke serkewte beno, Homa ci rê boxeyêk semedê qurbanî şiraweno û Mîthra nê boxeyî qurban keno û gonîya ke rijîyena, rîyê erdî de bena sebebê bereketî. Mîthra 24 û şewa 25ine de reyna şino qatê Homayî. No rîtuel dima ra derbazê xirîstîyanî beno û xirîstîyanî de zî Îsa û 12 hewarîyê ci est ê. 24-25 kanûne rojbîyayîşê Îsa yo. Seke aseno bi hîn vurnayîşê forman, bawerîyê ke peyê ci de ameyê ci ra tesîr bîyê.

Roşanê Şeb-î Yelda zî bi hezaran serrî yo ke hetê Rojhelatê Kurdistanî û Îranî de yeno pîrozkerdiş. Nê roşanî zî kokê xo Mîthra ra girewto û no roşan şewa 21-22ê kanûne de sey serra neweyî yeno pîrozkerdiş. Na şewe de şîîrî yenê wendiş, hîkayeyî yenê qalkerdiş, deyîrî yenê vatiş û xususî zî henare yena îkramkerdiş.

Armenîyan de Gaxant

Armenîyan de zî 24ê kanûne de bi nameyê “Gaxant” serra neweyî yena pîrozkerdiş. A şewe de dîyarîyî, şîranî û kayî benê. Tutî, kuçe bi kuçe gêrenê û layan binê qatî ra kenê war û dîyarîyan wazenê û dima ra kewenê keyeyan, deyîran vanê.

Deyîra tutan wina ya: Gacindes, dindes, dindes, Vonkn uni eygu dindes, İkicmeyis eygu nugis, Hovni kudis, gakovn arçis…

(Kâhya, kâhya, serra neweyî

Di kâhyayê dêre est ê

Di qabê vistewreya mi est ê

Vernîya mi de zerence, kerga aye biwerî.)

Elewîyan de Gaxan

Îtîqatê elewî ke merdim xeylê wext rastê dîsîplîn û rîtuelanê Zerdeştî ci de yeno, nînan ra yew zî Gaxan o. Aşma kanûne de bi hawayêkê rêk û pêkî hadrîya Gaxanî yena kerdiş. Gaxan hewteyê hîrêyinî yê aşma kanûne de dest pêkeno û heta sereyê çeleyî dewam keno. Na babete ser o keyepelê Dersiminfo de nuşteyêkê Munzur Çemî est o û Çem wina qal keno:

“Gaxan her hetê vakurê Kurdistanî de yeno zanayene. Tayê cayan de tesîrê îslamîyetî û asîmîlasyonê dewlete ra hema-hema ke vîndî bîyo, labelê tayê herêman de cande yo. Tewr zêde mîyanê kurdanê elewîyan de ciwîyeno û roşanêde dînî yo. Duştê naye de mabênê kurdanê muslumanan de kulturî yo.”

Eynî çime de Munzur Çem, Roşanê Êzî û Gaxanî ser o zî muqayeseyêk keno û wina îzah keno: “Yarsanî ya kî kakayî eynî dem de hîrê rojî roje cênê, o ra dime kî roşanî fîraz kenê. Nameyê nê roşanî ‘Rojê Mernewî’ yo. Kurdanê êzîdîyan de nameyê nê roşanî ‘êzî’ yo.”

Pîrozkerdişê Gaxanî senîn o?

Her roşan mîyanê xo taybetmendîyêke hewêneno û rîtuelê ci est ê. Vernîya ke Gaxan bêro pîrozkerdiş hîrê rojî roce yeno girewtiş. Nê hîrê rojî hîrê aşmanê xidaran yê zimistanî mojnenê. Pîr û murşîdî reyde cemî yenê kerdiş. Munzur Çem semedê nê zî wina vano: “Goreyê herêman, mîyanê fîrazkerdişê Gaxanî de ferqî estê. Ma vajîme, tayê cayan de bizike pewjîna. Na bizike hem ronin a hem kî vozdo ke sey lovikan ya kî nukan amo hurdîkerdene, teder o. Beno ke îzehkerdiş lazim nêbo, la ez ancî kî vajî: Bizike nano pankerdeyo gilover o û qalindîya xo hende qalindîya di bêçikan a. Kirmanckîya Dêrsimî de şeklê xo senî beno bibo (ronin-bêron, qalind-tenik, gilover-çarkoşe), nano ke seba rîtuelanê dînî amo amadekerdene, ci ra ‘pêsare’ ya kî ‘mîyaz’ (nîyaz) vajîno.

Gaxan de tewr rîtuelo ke keyfê tut û pîlan ano û sey şahî dano derbazkerdiş, Kalik û Fatike yê. Kalik û Fatike kuçe bi kuçe gêrenê û çîyan arêdanê. Reyna eynî çime de Munzur Çem wina qal keno: “La merdim şîkîno vajo ke Gaxan de çalakîya tewr muhîm û balkêşe gêrayîşê Kalik (Kalê Gaxanî, Kalo Gaxan, Kalo) û Fatike yo. Kalik mêrde, Fatike kî cinî ya û hetê serran ra Kalikî ra ciwanêr a. Piştîya kalikî de tûrik ya kî harmeyî ser o heqîve, destê ey de kî gapole ya kî bastone esta. Kalik bi Fatike ra çêber bi çêber fetelînê, çîyê werdişî danê arê. No mîyan de doman û xortî kî dormeyê Fatike de yenê şonê dest erzenê ra ci, labalê Kalik seba seveknayîşê aye bi gapole dano înan ro ke dûrî şêrê. Demê gêrayîşî de cîya-cîya vateyî vajînê. Ma vajîme ke nînan ra yew nîya yo:

Serê serre, binê serre

Kalik na wo no çêber de amo zerre

Xizir!

Çimê kesî pey de meverde.”

Seke ma vînenê her milet, her îtîqat, her kultur, fikrbîyayîş û hereketê merdimî rê form dano û beno nasname û mîrasê komelî. Seba no mîraso ke kal û pîranê ma ra mendo nêbo vînî, ganî ma wayîr vejîyê û tutanê xo rê zî bidê zanayîş û bidê ciwîyayîş. Gaxan pîroz o, pîroz