Warê tarîxî de zafane nusîyeno ke Kurdistan çar leteyî yo. No zanayîş bêşik xelet o. Merdim eşkeno vajo ke Kurdistan panc leteyî yo. Leteyo pancin herêma Qafqasya de yo. Estbîyayîşê kurdan ê Qafqasya xeylê kan o. Na herême de kurdan çend dewletî û xanedanîyî ronayê. Ma do na xebate de qalê mîrîyanê Mîhranî, Deysemî û Şeddadîyan bikerê.
Başûrê Qafqasya bêguman herêma homojene nîya. Na herême de xeylêk sîvîlîzasyonî ciwîyayî. Kurdî ê sîvîlîzasyonan ra yew ê. Bitaybetî Îsayî ra pey (ÎP) mîyanê seserranê VI. û XII. de tayê xanedan-dewletê kurdan ameyî awankerdene. Înan ra yew Mîhranî/Mehranî yê. Yeno texmînkerdene ke Mîhranîyê ke Albanyaya Qafqasya îdare kerde, rîçikê kurdan ra ameyêne. Albanyaya Qafqasya Îsayî ra ver (ÎV) seserra IV. de ronîyaye û ÎP serra 705î de bi destê ereban rijîyaye. Nameyê na dewlete yo bîn “Arran” bî. Akademîsyen Beşîr Mustafayev dîyar keno ke verê ke ereban herême îşxal nêkerdbî, nameyê ci Albanya bî. Badê îşxalî sey Arran ameye namekerdene. Bitaybetî erdê Azerbaycanî yo ewroyên mîyanê sînorê Albanya de bî. Di paytextê Albanya estbî. Paytexto verên Qebele (Qabala), peyên zî Berde bî. Baxusus nameyê Berdeyî çarçewaya tarîxê kurdan de balkêş o. Xanedano peyên ê Albanya Mîhranîyî bîyî. Tayê çimeyan de nusîyeno ke mabênê serranê 590-705an de no xanedan îqtîdar de bî. Mîyanê îdarekaranê na xanedanîye de nameyê Cevanşîr/Cavanşîrî bala merdimî anjeno. Ewro Muzeya Tarîxî ya Azerbaycanî de peykerêkê Qiral Cevanşîrî est o. Yew zî fikrîyeno ke xanedanîya Mîhranîyan xirîstîyanîye qebulkerdbî.
Başûrê Qafqasya de mîrîyêka kurdan a bîne mîrîya Şeddadîyan a. Prosesê awanbîyayîşê mîrîye demê pêkewtişanê mabênê Deysemî, Salarî û Buveyhîyan de dest pêkerd. Ronayoxê mîrîye Mihemed bîn Şeddad bîn Kurtuk alozîye ra feydedar bî û serra 951î de Dvîn girewt. Dima ra mîrîya xo îlan kerde. Estbîyayîşê Şeddadîyan semedê Salarîyan gefêko gird bî.
Başûrê Qafqasya de yew zî mîrîya Deysemîyan estbî. Nameyê mîrîye ronayoxê ci Deysem îbn Îbrahîm el-Kurdî ra yeno. Tarîxnas Arşak Poladyan nuseno ke rîçikê Deysem îbn Îbrahîm el-Kurdî şino heta herêma Musulî. Pîyê Deysemî Musul de mîyanê harîcîyan de bî. Ey baxusus pê serkêşê harîcîyan Harun eş-Şarî tayê têkilîyî awan kerdî. Gama ke serranê 896-7an de Harun kişîya, harîcîyê Musulî zî raştê tedayan ameyî. Pîyê Deysemî nê serebûtî ra dima Musul ra vejîya û şî Azerbaycan. Uca de cinîyêka kurde reyde zewecîya. No dem erdê Azerbaycanî de Sacîyî serdest bîbî. Tarîxnas Poladyan fikrîyeno ke Deysem îbn Îbrahîm el-Kurdî nê serran ame dinya. Deysemî heta serra 928î leweyê hukumdarê Sacîyan Yusuf Ebu es-Sacî de fermandarîye kerde. Bi Poladyanî serra 928î de badê mergê es-Sacî, Deysem îbn Îbrahîm el-Kurdî Azerbaycan de hîna hêzdar bî. Na serre heman wext de şerê azadîya mîrîya Deysemîyan zî dest pêkerd. Tayê çimeyan de nusîyeno ke dewleta Deysemîyan mabênê serranê 938-953an de serdest bîbî. Paytextê dewlete Berde/Barda bî.
Salarîyan reyde şer
Artêşa Deysem îbn Îbrahîm el-Kurdî zafane kurdan û deylemîyan ra ameyêne ware. O dem mîyanê dişmenanê Deysemî de mîrîyê Zîyarî, Hamdanî û Salarî (Musafîrî) estbî. Bitaybetî mabênê Salarî û Deysemîyan de hemberîyêka bişîdet estbî. Arşak Poladyan dîyar keno ke wezîrê Deysemî Ebu’l-Kasim Alî îbn Caferî vera Deysemîyan bi Salarîyan tayê têkilîyê nêzdî viraştî. Na çarçewa de Ebu’l-Kasim seraya Deysemî ra vejîya û şî ver bi ronayoxê xanedanîya Salarîyan Mihemed îbn Musafîrî. Di lajê Musafîrî estbî. Nameyê înan Marzuban (Marzban/Merzuban) û Vahsudan (Wahsudan) bîyî. Nê domanan vera pîyê xo xover da. Wezîr Ebu’l-Kasimî, Marzubanî ra bext waşt. Dima ra artêşa Marzubanî vera Deysemî hêriş kerd. Hêriş de bitaybetî hêzanê deylemîyan Deysemî rê xîyanet kerd. Fekafek 200 hezar deylemîyî wextê pêkewtişan de derbasê artêşa Marzubanî bîyî. Deysem bin kewt û rema herêma Armenistanî. Uca de artêşa xo newe ra serûber kerde û têna kurdan ra arde pê. Bado Tebrîz de mabênê artêşanê Marzubanî û Deysemî de şer qewimîya. Netîceya pêkewtişanê şîdetinan de Deysem fina serkewte nêbî. Çimeyanê erebkî de nusîyeno ke Deysem pê şerdaranê xo şî Erdebîl û tîya de tepişîya.
Netîceya Deysemîyan
Artêşa Marzubanî serranê 939-940an ra dest pêkerd û nêzdî 3 serrî derûdormeyê Erdebîlî girewt. Peynîye de şaristan ame îşxalkerdene. Deysem îbn Îbrahîm el-Kurdî kelaya Taromî de 7 serrî tepişte mend. No dem dewleta Buveyhîyan hêrişê vera erdê Salarîyan kerd û Marzuban destbend kerd. Narey birayê Marzubanî Vahsudanî îqtîdar girewt destê xo. Tarîxnas Poladyan nuseno ke Vahsudan vera Deysemî birehme bî. Bi hetkarîya Vahsudanî Deysem veradîya. Dima ra înan vera artêşa Buveyhîyan pîya kewtî tayê pêkewtişan. Nê pêkewtişî seba Deysemî feydedar bîyî. Çike Deysem serranê 949-950an de dekewt şaristanê Erdebîlî û bi nameyê xo sîkke da çapkerdene. Bado pêro Azerbaycan de kontrol girewt xo dest. Labelê serranê 953-54an de rewşe newe ra bedilîyaye. Marzubanî zîndanê Buveyhîyan ra xo xelisna û reyna hêrişê vera artêşa Deysemî kerd. Netîce de Deysemî şer vîndî kerd. Yeno texmînkerdene ke nê serran mîrîya Deysemîyan rijîyaye. Badê rijîyayîşê mîrîye Deysemî çiqas ke tayê hewldayîşî kerdî, neçar mend û tewr peynî de bi destê merdimêkê Marzubanî texmînî serranê 957-958an de kişîya.
Awanbîyayîşê Şeddadîyan
Başûrê Qafqasya de mîrîyêka kurdan a bîne mîrîya Şeddadîyan a. Prosesê awanbîyayîşê mîrîye demê pêkewtişanê mabênê Deysemî, Salarî û Buveyhîyan de dest pêkerd. Ronayoxê mîrîye Mihemed bîn Şeddad bîn Kurtuk alozîye ra feydedar bî û serra 951î de Dvîn girewt. Dima ra mîrîya xo îlan kerde. Ansîklopedîyê Îslamî de Gulay Ogun Bezere nusena ke estbîyayîşê Şeddadîyan semedê Salarîyan gefêko gird bî. Coka lajê Marzubanî Îbrahîmî waşt na mîrîye wedarno. Na çarçewa de armenî, deylemî û lezgîyan ra artêşêke arde ware û erşawite hetê Dvînî. Rixmo ke Mihemed bîn Şeddadî artêşa Îbrahîmî sifte pijiqnaye, bado Dvîn de kontrol vîndî kerd. Ey waşt ke bi hetkarîya Bîzansî yewna Dvînî bigêro, sernêkewt û serra 955î de şî heqîya xo.
Şeddadîyî û Gence
Başûrê Qafqasya de yew zî mîrîya Deysemîyan estbî. Nameyê mîrîye ronayoxê ci Deysem îbn Îbrahîm el-Kurdî ra yeno. Tarîxnas Arşak Poladyan nuseno ke rîçikê Deysem îbn Îbrahîm el-Kurdî şino heta herêma Musulî. Pîyê Deysemî Musul de mîyanê harîcîyan de bî. Ey baxusus pê serkêşê harîcîyan Harun eş-Şarî tayê têkilîyî awan kerdî.
Goreyê zanayîşo ke hetê tarîxnase Bezere ra dîyeno 3 lajê Mihemed bîn Şeddadî estbî. Nê domanan ra di nameyî deyra balkêş ê. Tewr pîlê înan Ebu’l-Hasan Alî el-Leşkerî û ey ra qij Fazlî (Fazlûn) kerd ke mîrîya Şeddadîyan newe ra hêzdar bikerê. Na çarçewa de Gence ser o têgêrayî. Serra 971î de walîyê Gence yê Îbrahîm bîn Marzubanî werte ra wedarîya û şaristan bi destê domananê Mihemed bîn Şeddadî gêrîya. Encyclopedia Iranica de nusîyeno ke Ebu’l-Hasan Alî el-Leşkerî wezîfeyê mîrîye girewt destê xo. Heta serra 978î mîrîye kerde. Dima ra birayê ey Marzuban bî mîr. Birastî mîrîye heqa Fazlî bîye. Çike goreyê mêrasî ganî yo o mîr bibîyêne. Esasî Marzuban de seba mîrîye zanayîş û ceribnayîş zî çînbî. Nê semedî ra destê Fazlî seba girewtişê îqtîdarî xeylê hêzdar bî. Bi no hawa serra 985î de îqtîdar derbasê Fazlî bî. Goreyê Encyclopedia Iranica Fazlî nêzdî 47 serrî mîrîye kerde. Fazlî demê xo de sînorê mîrîye deyra hîra kerdî. Mîsal Dvîn yewna gêrîya. Wextê ey de baxusus vera gurcistanij û rûsan tayê hêrişî ameyî serûberkerdene. Gama ke pêkewtişan dewam kerd, lajê Fazlî Askuyayî (Askereveyh/Askerûye) Beyleqan (Baylaqan/Beylegan) de hemberê pîyê xo sere dard we. Lajê Fazlî yo bîn Mûsayî no serewedaritiş qetî qebul nêkerd. Eksê Askuyayî, Mûsa hîna zêde pîyê xo rê bi rêzdarî nêzdî bîyêne. Mîr Fazlî seba ke Askuya bêro wedaritene, Mûsa şirawit serê ey. Peynî de Askuya kişîya. Ansîklopedîyê Îslamî de nusîyeno ke serra 1031î de Fazlî dinyaya xo bedilnaye. Ey ra dima Mûsa derbasê textê Şeddadîyan bî. Labelê textê Mûsayî zî zêde dewam nêkerd. Serra 1034î de lajê Mûsayî Ebu’l-Hasan Alî el-Leşkerîyê II. pîyê xo kişt û text girewt xo dest.
Anî de îdareyo vassal
Alî el-Leşkerîyê II. ra pey heta serranê 1075-76an bi dore Ebu Mansur Enuşîrvan, Ebu’l-Esvar Şavur, Fazlo II û Fazlo III ameyî text. No dem baskêkê Şeddadîyan bitaybetî Anî de hêzdar bî. La binê serdestîya dewleta Selçukîyan a Girde de bî. Yeno zanayene ke Anî serra 1064î de hetê artêşa Alparslanî ra ame îşxalkerdene. Alparslanî lajê Ebu’l-Esvarî Ebu Şuca Menuçîhr Anî de sey îdarekaro “vassal” tayîn kerd. Menuçîhrî nê şaristanî de 54 serrî îdarekarîye kerde û şaristan hetê binawanîye ra xeylê raver berd.
Peynîya mîrîya Şeddadîyan
Serranê 1075-1076an de mîrê sultanê Selçukîyan Melîkşahî Savtegînî herêma Arranî îşxal kerde û peynîya îdareyê Şeddadîyan ê Gence arde. Tayê çimeyan de derbas beno ke Savtegîn bendeyê Alparslanî bî. Warkewtişê Gence ra pey destê Şeddadîyan de Dvîn û Anî mend. Dvîn serra 1118î de bi destê mîrê Erzen Bedlîsî Togan Arslanî ame îşxalkerdene. Seke yeno zanayene Dvîn no dem binê bandora îdarekarê Anî Ebu Şuca Menuçîhrî de bî. Bi no hawa hêrişê Togan Arslanî de Menuçîhr zî kişîya. Menuçîhr ra dima Anî de bi dore Ebu’l-Esvar Şavuro II., Fazlo IV., Mahmud, Fahreddîn Şeddad, Fazlo V., Şehînşahî (Şahanşah) mîrîye îdare kerde. Serra 1175î de Anî bi destê artêşa hukumdarê Selçukîyanê Iraqî Arslanşahî ame îşxalkerdene. Şaristan o wext destê gurcîyan de bî. Goreyê tayê çimeyan 1175 de mîrîya Şeddadîyan rijîyaye. La tayê çimeyan de nusîyeno ke nuştesîya bi 1199î de nameyê endamê xanedanîya Şeddadîyan Sultan bîn Mahmud bîn Şavur bîn Menuçîhr eş-Şeddadî vîyareno. Yanî mîrîya Şeddadîyan heta serra 1199î estbîyayîşê xo dewam kerd.
