Nê rojanê peyenan de çapemenî de derheqê dîplomayanê sexteyan xeylê xeberî vejîyayê. Seke aseno burokrasî mîyan de hetê tayê şebekeyan ra pê pereyan dîplomayê sexteyî virazîyayî, e-îmzayî bi hawayêko bêqanunî kopya bîyê. Xeylê kesan bi nê dîplomayanê sexteyan unîversîte qedênaye, unîversîteyan de bîyê akademisyen, kewtê gure. Tirkîya de hûmara bêkarî her ke şona zêdîyena. Kesê ke zaningehan ra mezûn benê nêeşkenê kar bivînê. Bi milyonan însan hende serre kede daya, xo ver o dayo bêgure maneno la tay kesî bi sextekarîye herinda înan de kewtê gureyan. No helbet merdim kamca ra ewnîyeno wa biewno pûçbîyayîşê pergalî aşkere keno. Hewna çi heyf ke Tirkîya de perwerde çi rey goreyê raştîyanê pedagojîkan yan zî îxtîyacanê komelî nêame dayîş. Tirkîya de perwerde goreyê îxtîyacanê îqtîdarî seba muhendîsîya komelî sey yew hacetî ame bikarardiş. Polîtîkayanê perwerdeyî yê asîmîlasyonîst û tekperestî hema zî domyenî.
Ma zî sey Rojnameyê Xwebûnî Hemserekê Şaxê Egitim Senî yê Amedî yê 2yinî Serhat Kiliçî reyde meseleyê dîplomayê sexte, kar û xebatê înan ê sendîka û bi ziwanê maye perwerde ser o qisey kerd. Kiliçî persanê ma rê bi zerrî cewab da.
–Taybetî Amed de û heme cayê Tirkîya de problemê dîplomaya sexte çi darax de yo?
Nê rojanê peyenan de çapemenî de derheqê dîplomayanê sexteyan xeylê xeberî vejîyayê. Ma zî bi raya çapemenîye nê çîyan ra hayîdar bîyê. Seke aseno burokrasî mîyan de hetê tayê şebekeyan ra pê pereyan dîplomayê sexteyî virazîyayî, e-îmzayî bi hawayêko bêqanunî kopya bîyê. Xeylê kesî bi nê dîplomayanê sexteyan unîversîte qedênaye, unîversîteyan de bîyê akademîsyen, kewtê gure. Goreyê zanayîşanê wezaretê karanê mîyanênî 16 şaristanan de na mesela ser o operasyonî bîyê û nezdîyê 200 kesî yenê sucdarkerdiş. Helbet no 200 kesî tena ê yê ke nê şebekeyî mîyan de yê, ê yê. Çend kesan bi no qeyde dîpomayê sexteyî girewtê nîno zanayîş. Xora bawerî bi burokrasî nêameyêne la na rewşe ra dima pûçbîyayîşê nê pergalî aşkere bî. Rewna ra ke Tirkîya de liyakat orte ra wedarîyabî, herinda lîyakatî de mulakat û torpîl esas bî. Na rewşe ma nawit ke mesela hîna giran a, êdî kes hewce bi torpîl û mulakatî nêvîneno, rasterast sextekarî bena. Amed de dîplomayê sexteyî est ê çin ê ma nêzanê, ma nêeşkenê xo biresnê zanayîşanê winayînan.
–Êyê ke bi dîplomaya sexte bîyê wayîrê karî, benê sebebê maxdûrîyetêka senîne?
Tirkîya de hûmara bêkarî her ke şona zêdîyena. Kesê ke zaningehan ra mezûn benê nêeşkenê kar bivînê. Bi milyonan însan hende serre kede daya, xo ver dayo bêgure maneno la tay kesî bi sextekarîye herinda înan de kewenê gureyan. No helbet merdim kamca ra ewnîyeno wa biewno pûçbîyayîşê pergalî aşkere keno. Bi hezeran karmendî semedo ke muxalîfê îktîdarê sîyasî bîyê îxrac bîyê, herinda înan de kesê sextekarî neheqîye reyde gêrîyayî kar. No tena kesan mexdûr nêkeno, bi xo ya komelî helêneno. Erjê komelkî est ê ke merdimî pê ciwîyenê, wina wina nê erjê orte ra wedarîyenê.
–Derheqê tespîtanê dîplomayanê sexteyan, êyê ke wezarêtê perwerdeyî de tespît bîyê, prosesêko senîn dewam keno derheqê înan de?
Heta nika zafane dîplomayê sexteyê xusûsî unîversîteyan de aşkere bîyê, wezaretê perwerdeyî ser o yew zanayîşê ma çinî yo. La 2016 de reyna wina yew rojeve virazîyabî, heme ma vajê dîplomaya heme mamosteyan ameybî etud kerdene. La nika xebatêka winayîne çin a.
–Şima sey sendîka meselaya dîplamayanê sexteyan de prosesê huqûqî teqîp kenê?
Merkezê ma yê Egitim Senî zaf rey dîplomayanê sexteyan ser o beyanatî dayê. Nê meseleyan de mehkemeyî çi heyf o ke bi goreyê huqûqî tênêgêrenê, coka ra lazim o ke komel mîyan de reaksîyonê xurtî bêrê nawitiş ke wa na mesela peygoş nêba. Ma zî hertim na mesela rojeve de tepîşenê ke wa bi hawayêko ciddî şêrê ser.
–Amed de hûmara endamtîya sendîkayan senîn a? Hûmara endamanê şima çi ya?
Her serre menga Gulane de hûmara endamanê sendîkayan hetê wezaretê gureyî ra yena hesibnayîş. Goreyê daneyanê menga Gulane ya 2025î Amed de pêro têde 28198 kedkarê perwerdeyî xebitîyenê, ti ra 20484 kedkarî endamê sendîkayan ê. No dane ma nawneno ke se ra 73yê kedkaranê perwerdeyî endamê sendîkayan ê. Hûmara endamanê ma zî derdorê 9600î de ya. Ma sey Egitim Senî nika Amed de hetê hûmara endaman ra sendîkaya yewin ê. La heme şaristanan de rewşe wina nîya. Nê serranê peyenan de endambîyîşê sendîkayan vêşî bi. La çi heyf o ke no averşîyîş xozayî yan zî têkoşînê kede reyde nê, bi mudaxaleyanê dewlete wina bî. Seke şima zanê Tirkîya de tayê sendîkayî est ê ke seba menfeatê kedkaran nê, seba destê hukûmatî asan bikê ameyê ronayîş û bi nê motîvasyonî xebitîyenê. Nê sendîkayî hetê hukumatî ra yenê destegkerdiş û hûmara endamanê înan yena vêşîkerdiş. No mudaxale tena Tirkîya de nê, heme dînya de est o. Kardaran yew merhele ra pey fehm kerd ke nêeşkenê bi qedexekerdişan verê têkoşînê kede bigêrê, na reye dest pê kerd sendîkayî xo ra bestê, girewtî binê bandorê xo. Bi no qeyde vêşîbîyayîşê hûmara endambîyîşê sendîkayan êdî kardaran yan zî hukûmatan rê taluke nîyo, coka binê kontrolê xo de hûmara tayê sendîkayan vêşî kenê.
–Mamosteyê ke herêma ma de xebitîyenê hîşmendîya înan a sendîkayî senîn a? Goreyê serranê verênan rewşe senîn a?
Taybetî serra 2016î ra pey verê têkoşînê sendîkayî ame girewtiş. Dewlete xeylê hetan ra gala bi têkoşînê sendîkayî kerde. Heme cayanê Tirkîya de rewşe wina ya la herêma ma de zext û zor o ke ma ser o ronîya hîna vêşî bî. 2016 de Amed de nêzdîyê 5 hezarî endamê ma kar ra ameyê dûrîvistiş, dima apey gêrîyayê la na rey Amed de 150 endamê ma, heme Tirkîya de nêzdîyê 1300 endamê Egitim Senî bi hawayêko bêhuqûqî îxrac bîyê. Seyan mamosteyî semedo ke dersêka bi kurdkî daye ameyî sirgunkerdiş. Îqtîdarî darbe xo rê kerd bahane û çi hêzê komelkî yê ke weşê înan nêşîyênê kerdî xezaba xo ver. Êdî demeyêk ra pey kedkarî çi heyf o ke bi îradeyê xo nêeşkayî sendîkaya xo biweçînê. Kedkarî bêçare têkoşînê kede û sendîkayî ra dûrî kewtê. La zext û zor çend vêşî bibo zî çi rey na sendîka têkoşînî ra fek vera nêda. Rojanê tewr tarîyan de zî sere nêrona, çok nêşikit. Hertim endamanê xo reyde seba heqanê endamanê xo, seba ameyoxê komelê xo, xo ver da. Netîceya xoverdayîşî de nê serranê peyenan de têkoşînê sendîkayî reyna ver bi xurtbîyayîşî şono. Ma nêeşkenê vajê têkoşînê sendîkayî zerrîya bi ma serbest o la a tarîtîye kêmî xirab diraye. La nê prosesî reyde yeno waştiş ke yew hîşmendîya sendîkawanîye ya çewte bêro pironayîş. Na hîşmendî çi ya? Yeno waştiş ke êdî sendîkayî sînorê talebanê ekonomîye de bimanê, problemanê komelî ra, êyê ke tesîrê ekonomî, cuye û ameyoxê ma kenê, înan ra dûrî bimanê. Wa kedkarî polîtîka ra dûrî bimanê. Erê wa sendîkayî bibê la wa kêfê kardaran neheremnê. Helbet no nîno qebilkerdiş, ma verba na hîşmendîye xeletî xo ver danê.
–Şima sey Egitim Sen taybetî kamcîn meseleyan ser o vindenê? Şima tewr zaf kamcîn meseleyan de problem vînenê?
Ma sey yew sendîka, sey yew rêxistina kede verê hemîn heqanê kedkaran yê ekonomîk, huqûqî û karê xo ser o vindenê. Ma zanê ke no pergalo kapîtalîst bi temamî kedewerîye ser o awan bîyo. Kedkarî afernenê, ber anê meydan la ê berî ra bêpare manenê. Coka ma kenê ke verê hemîn kedkaran de hîşmendîye kede awan bikê. La ma xo bi rojevanê ekonomîkan sînor nêkenê. Ma zanê ke heme problemî têkildarê yewbînan ê. Erê keda ma azad nîya la komel zî azad nîyo, cinîyî azad nîyê, xoza azad nîya. Xulasa heme çîyî yewbînan reyde girêdaye yê. Coka heme problemê komelî rojeva ma de yê. Nînan ra teber ma sey sendîka beşê perwerdeyî de rêxistinkerde yê. Polîtîkaya perwerdeyê ganî goreyê pedagojî û îxtîyacanê komelî bêra viraştiş la çi heyf o ke Tirkîya de perwerde çi rey goreyê raştîyanê pedagojîkan yan zî îxtîyacanê komelî nêame dayîş. Tirkîya de perwerde goreyê îxtîyacanê îqtîdarî seba muhendîsîya komelî sey yew hacetî ame bikarardiş. Ma verba nê polîtîkayanê perwerdeyî yê asîmîlasyonîst û tekperestî têkoşîn danê. Û helbet problemê ke perwerde de yenê vernîya ma, ma înan ser o vindenê. Xeylê problemê perwerdeyî est ê ma eşkenê bihûmarê la sereyê înan de çinîbîyayîşê heqê perwerdeyê bi ziwanê maye yeno. Sey şaxanê Egitim Senî yê Amedî hetê perwerdeyî ra talebê ma yo sereke perwerdeyo bi ziwanê may o. Her serre mîlyonan reyde gedeyî heqê perwerdeyê bi ziwanê maye ra dûrî dest bi wendegehî kenê. Ma sey perwerdekaran her roj vînenê çi xisaro pîl gedeyan de yeno meydan. Gedeyê ke ziwanê xo ra teber dest bi wendegehî kenê senî bawerîya înan xo ra şikîyena. Hem hetê serkewtişê akademikî ra apey manenê hem problemanê psîkolojîkan vînenê. Sey Egitim Senî ma perwerdeyê bi ziwanê maye hem sey talebêko pedagojîk hem zî talebêko polîtîk wazenî. Ma weş zanê ke na seserre de ziwanî tena bi perwerdeyî eşkenê xo biresnê neslanê neweyan. Vergirewtişê heqê perwerdeyê bi ziwanê maye polîtîkaya asîmîlasyonî ya. Se serrî yo ke polîtîkaya asîmîlasyonî ha kar ser o ya la ma vanê ke ganî perwerde demokratîk, bi zanistî û bi ziwanê maye bo.
–Amed de perwerdeyo bi ziwanê maye hetê şarî ra çiqas yeno waştiş? Hetê keyeyanê wendekaran ra çiqas paştî yena dayîş?
SAMER’î çend rerran ra ver na mesela ser o yew anket viraştbî. Taybetî Amed ser o daneyî nêdayê la anket de se ra 98ê beşdaran ma perwerdeyê bi ziwanê maye wazenê vatbî. Sewbîna şîrketanê anketan de zî sey Rawest ûsn. ekserîyetê beşdaran perwerdeyê bi ziwane maye waştbî. Hem nê îstatîstîkî hem zî muşahadeyê ma gore ma eşkenê vajê heme qismê komelî nê heqî wazenê. La çi heyf o ke seba xodestkerdişê heqê perwerdeyê bi ziwanê maye bi qaso ke wazenê têkoşîn nêdanê. Çîyo ke hende tesîr bi komelî biko lazim bî ke hîna zaf biameyêne rojev, ser o hîna zaf biameyêne vindertiş.
–Goreyê şima dersê kurdkî yê weçîniteyî şarî rê bes ê?
2012î ra nat wendegehan de kêmî-xirab kurdkî sey dersa weçînite yena dayîş la no bes nîyo. Dersê weçîniteyî çi rey cayê perwerdeyê bi ziwanê maye nêgenê. Ma bîyarê vîrê xo, dersê weçîniteyî sey vergirewtişê waştişê perwerdeyê bi ziwanê maye amebî dayîş. Dewlete waşt ke bi dersanê weçîniteyan û çend gamanê xapînokan çimê şarî besto. Coka ra roja verêne ra ma vanê ke: ‘ma perwerdeyê bi ziwanê maye wazenê û têkoşînê perwerdeyê bi ziwanê maye danê.’ La reyna zî ma eşkenê vajê kemî bo zî wendegehan de havila nê dersan est a. Qet nêbo şermeyê wendekaran ziwanê xo ra remeno, ziwanê xo yew cayê resmî de vînenê, no zî yew bawerî ana înan. La nê dersê weçîniteyî verê asîmîlasyonî nêgenê. Coka ma ganê waştişê xo de zî bi israr bê. Dersê weçîniteyî wa bêrê bikarardiş la nê bes nîyê, ma temamî perwerdeyê bi ziwanê maye wazenê.
–Hûmara mamosteyanê kurdkî bes a? Problemê tayînkerdişî est o?
Nika Wezaretê Perwerdeyî de, heme cayê Tirkîya de pêro têde 150 mamosteyê kurdkî xebitîyenê. Bi goreyê nufûsê kurdan ma muqayese bikerê na hûmare birastî zaf kêmî ya, sey heqaretî ya. Nê serranê peyenan de xeylê wendekarî beşê kurdolojîye ra mezûn bîyê, înan formasyon zî girewto la nêgêrîyenê kar. Prosesê weçînayîşê dersan de wendekar û keyeyê înan kenê ke dersa kurdkî biweçînê vanê mamosteyî çin ê meweçînê, wextê tayînkerdişê mamosteyan de zî vanê derse kêmî ameya weçînayîş coka hewce bi tayînkerdişî çin o. Seke mi gama bîne zî va, kaxit ser o no sey heqî ameyo dayîş la heme cayî ra verê weçînayîşê dersan yeno girewtiş.
–Seba perwerdeyê bi ziwanê maye modelêko îdeal goreyê şima senîn o?
Emser menga Nîsane de sey şaxanê Egitim Senî yê Amedî ma perwerdeyê bi ziwanê maye ser o komxebate viraşte. Na komxebate de modelê cîya cîyayî etud kerdî û înan ser o munaqaşe kerd. Helbet xeylê modelî est ê merdim eşkeno pêşnîyaz biko la hem goreyê rewşa komelê ma, hem zî goreyê raştîya Tîrkîya modelo ke vejîya vernî “Esasê ziwanê maye de perwerdeyo zafziwanî” bî. Ewropa û xeylê cayanê dinya de perwerde zi zafziwanî yeno dayîş û serkewte yo. Modelan ser o do munaqaşeyî bêrê kerdiş la verê hemîn ganî Tirkîya de astengîyê ke verê perwerdeyî de yê orte ra wedarîyê.
Serhat Kiliç kam o?
Serhat KILIÇ qezaya Pîranî ya Amedî ra yo. O Unîversîteya Dîcleyî de beşa mamostetîya matematîkî ra mezûn bîyo, nika Amed de yew wendegehê mîyanîn de sey mamosteyê matematîkî xebitîyeno. Mamostetîya matemetîkî ra teber no dîwês serrî yo ke sazîyanê ziwanî û Egitim Senî de sey mamosteyê kirmanckî kursê kirmanckî dano, ey komîsyonanê hazirkerdişê materyalanê perwerdeyî û ferhengê kirmanckî de zî ca girewto. Xeylê serran ra nat Sendîkaya Kedkaranê Perwerde û zanistî (Egitim Sen) de têkoşînê kede de ca gêno. No di serrî yo ke şaxê Egitim Senî yê Amedî yê 2yinî de sey hemserekê şaxî gure keno.
