Bawerîya Xizirî mîyanê kurdanê elewîyan de wayîrê cayêkê girîngî ya. Hem Rojeyê Xizirî hem zî kerametê Xizirî bala cigêrayoxan anjenê. Tayê kesî Xizirî sey milakete hesibnenê, tayê sey pêxamber, tayê sey welî û tayê zî sey homayêko qij vînenê. Bi kilmî anatomîyê Xizirî xeylê binîqaş o. Nê nuşteyî de ma do behsê orîjînê îtîqatê Xizirî bikerê.
Derheqê çekuya Xizirî de mîyanê cigêrayoxan de çend hîpotezî est ê. Goreyê hîpotezê yewinî çekuya Xizirî hetê etîmolojî ra erebî ya. Nê konteksî de yeno fikrîyayene ke çekuya Xizirî erebî de sey “hadr, hadir, hidr” vîyarena Goreyê nê hîpotezî tirkî na çekuye sey “Hizir, Hidir” şuxilnenê. Pawitoxê nê hîpotezî nusenê ke mabênê çekuyanê hadr û ahdar de têkilîye est a. Çekuya ahdar erebî de yena manaya “kesk, kipkesk; cayo ke tede keskîye zaf a”. Bi nê hîpotezî cayo ke tede Xizir ronişeno, desinde “kesk” beno. Na çarçewa de Xizirî hênîyê behiştî ra şimito û her cayo huşk kesk kerdo.
Hazzîar û Xizir
Hîpotezo bîn bi destê cigêrayox û tarîxnas Erdogan Yalginî yeno pawitene. Yalgin hîpotezê yewinî rexne keno û nuseno ke êyê ke Xizirî hetê etîmolojî ra girêdanê erebî, raştîye çewt kenê. Yalgin îzah keno ke kokê çekuya Xizirî şino demê hurrîyan. Goreyê nê hîpotezî çekuya Xizirî beno ke çekuyanê hurrîkîyan ê sey hāžar, xazarî, hazzîzî, hazzî, kîšar, kadîar (kadî) ra virazîyena. Hāžar yeno manaya “çîyo ke mesh bîyo, ameyo bimbarekkerdene”, xazarî “keso ke agahîye dano”, hazzîzî yeno manaya “biaqil, jîr”, Hazzî Homayê Koyî, Kîšar nameyê Homayan ra yew o û kadîar (kadî) zî yeno manaya “çîyo ke hîr û tene dano”. Cigêrayox Yalgin bi taybetî bala xo anceno çekuya “hazzî” ser o. O analîz keno ke peygiro -ar hurrîkî de yeno manaya “hetkarî kerdene, dayene”. Eke çekuya “hazzî” nê peygirî bigêro, beno “hazzîar”. Yalgin nuseno ke hazzîar yeno manaya “Xiziro ke hetkarî keno”. Fikrîyeno ke kultê “hazzîarî” badê cû derbasê fenîkeyijan û kenanijan bîyo.
Nê hîpotezan ra hîpotezo dideyin xeylê balkêş aseno. Ma zî texmîn kenê ke tarîxê Xizirî îslamî reyde sînordar nîyo û kehen o. Labelê hîpotezo dideyin ganî hîna zêde bêro bingeyinkerdene. Ma fikrîyenê ke çimeyê ke hetê cigêrayox Erdogan Yalginî yenê şuxilnayene qîm nêkenê.
Destana Gilgamêşî de Utnapîştîm
Mîtosê Xizirî bêguman mîyanê cigêrayoxan de bi hawayêko hîra ame etudkerdene. Tayê cigêrayoxî destana Gilgamêşî, tayê hîkayeya Îskenderî, tayê mîtosê Glaukosî (Glaukus, Glaucus), tayê hîkayeya yahudîyan û tayê zî Melek Tawisî esas genê. Na çarçewa de cigêrayox A. J. Wensînck zafane bala xo anjeno destana Gilgamêşî ser o. Goreyê ey arketîpê Xizirî Utnapîstîmo ke destana Gilgamêşî de vîyareno yo. Seke zanîyeno ziwanê akadkî de Utnapîstîm ziwanê sumerkî de “Zîusudra/Zîvsudra” yo. Utnapîstîm yan Zîusudra demê sumeran de qiralê Şuruppakî bî. Gama ke welatê sumeran de “Tofanêko Pîl” qewimîya, Zîusudra cinîya xo reyde xelesîya û bi destê Homayê Enlîlî ame homakerdene. Peynîye de Zîusudra û cinîya ey bêmerg bîyî. No mîtos badê cû derbasê Tevratî zî bî. Nameyê Zîusudrayî sey “Noah” vurîya. Noah, Quran de sey “Nuh” ca geno. Yanî yeno fikrîyayene ke mabênê Xizir û Nuhî de pagirêdayîşêk est o.
Efsaneya Îskenderî
Derheqê Xizirî de efsaneya Îskenderî zî bale anjena. Merdim eserê Fîrdevsî yê bi nameyê “Şehname” de, meqaleya Frîedlaenderî ya “Khidr” de û tayê çimeyanê bînan de raştê na efsane yeno. Goreyê nê çimeyan Îskender seba ke bêmerg bibo, rojêke wazeno bireso “awa cuye (ab-i hayat)”. Na awe têna “welatê tarîyan” de ya. Îskender û werdpewjê xo pîya kewenê raye. Tayê çimeyan de nameyê nê werdpewjî sey “Andreas” vîyareno. Goreyê efsane werdpewj rojêke wazeno çîyêk bipewjo û seba nê şino hênî. Uca de destê ey ra maseyo solin fîna mîyanê awe û gandar bî. Werdpewj bêguman zaf şaş beno û fam keno ke na awe awa cuye ya. Dima ra na awe ra şimino û şino Îskenderî rê qalê awa bimbareke keno. Tebîî Îskender zaf zerreweş beno û keno ke bireso awe, la awe nêvîneno. Bi no hawa werdpejê xo ra hêrs beno, kerra girêdano vileyê ey ra û ey erzeno mîyanê behrî. Netîce de werdpewj bimbarek beno. Yeno fikrîyayene ke werdpewj Andreas prototîpê Xizirî yo. Yanî oyo ke Îskenderî rê hevalîye kerde, Xizir bî.
Mîtosê Glaukosî
Ganî merdim bizano ke mîtosê Glaukosî zî babeta Xizirî de wayîrê cayêkê girîngî yo. Goreyê mîtolojîyê yunanan Glaukos masegir bî. Rojêke ey qayît kerd ke maseyê ke ey tepiştî, vaş wenê, gandar benê û çil danê mîyanê behrî. Dima ra ey zî no metod şuxilna, dekewt mîyanê behrî û bêmerg bî. Goreyê mîtosî erdîşa Glaukosî netîce de bîye kesk. Xora fikrîyeno ke nameyê Glaukosî zî tîya ra yanî rengê keskî ra yeno. Na çarçewa de vajîyeno ke mabênê Xizir û Glaukosî de têkilîyêke est a.
Pêxamber Îlyas û Xizir
Derheqê Xizirî de yew zî efsaneya yahudîyan est a. Nê konteksî de tayê çimeyan de fikrîyeno ke pêxamber Îlyas arketîpê Xizirî bî. Seke zanîyeno kokê çekuya Îlyasî îbrankî “Elîyah yan Elîyahu” ra yeno. Elîyah/Elîyahu yeno manaya “Yahve Homayê min o”. Yahve zî nameyê Yehovayî yo bîn o. Çekuya Îlyasî yunankî de sey “Elîas” derbas bena. Nusîyeno ke Îlyas eynî dem tornê Harûnî yo. Goreyê rîwayete pêxamber Îlyas hetê heqî ra erşawîya Benî Îsraîlî rê. Bi taybetî şaristanê Baalbek/Ba’lbekî hîkayeya Îlyasî de wayîrê cayêkê pîlî yo. Çike Îlyas yeno tîya, wazeno ke şarî bawerîya pûtperestîya Baalî ra dûrî kero, la şar qebûl nêkeno û ey Baalbekî ra fetilneno. Badê ke Baalbekî ra vejîya teber, pêro tene, vaş û darê şaristanî huşk bîyî. Rixmo ke şarî waşt Îlyas apey agêro, pêxamber êdî nêagêra. Dima ra pêxamber Îlyas mîyanê daran û vaşan de hênîyêk ra awa bimbareke şimino û bêmerg beno. Nê konteksî de fikrîyeno ke pêxamber Îlyaso bêmerg eslê xo de Xizir bî.
Roşanê Xidirellezî
Têkilîya Îlyas û Xizirî ser o motîfêko bîn zî est o. Seke zanîyeno her serre mîyanê tirkan û tayê neteweyan de roşanê Xidirellezî (Hidirellez) yeno fîrazkerdene. Goreyê na bawerîye Xizir û Îlyas pêxamberê cîyayî yê, wirdî pêxamberan awa cuye şimita û bêmerg bîyî. Badê cû nê pêxamberî ameyê têhet. Bi no hawa her serre 6ê gulane (23yê nîsane) de no roşan yeno bimbarekkerdene. No roşan heman wext nîşanê hîrî û destpêkê hamnanî yo.
Îlyas û Yeşua
Yewna hîkayeya Îlyas û Yeşua (Yeşu) ben Levîyî de ma raştê kultê Xizirî yenê. Seke zanîyeno Yeşua ben Levî dinya de poxê bêedaletîyî û neheqîyan ra zaf zehmet anjeno. Levî rojêke Homayî rê nîyaz keno û aramîye wazeno. Netîce de Homa ey rê pêxamber Îlyasî sey hetkar erşaweno. Dima ra Îlyas û Yeşua ben Levî pîya raywanîyêka dîdaktîke kenê. Na çarçewa de yeno fikrîyanene ke na hîkaye de Îlyas, Xizirî temsîl keno.
Mûsa û Xizir
Hîkayeya Îlyas û Yeşua ben Levîyî Quran de zî derbas bena. Na rey hîkaye mabênê pêxamber Mûsa û Xizirî de ya. Mûsa rojêke raştê Xizirî yeno û wazeno ke îlîm û kerametê ey bimuso. Na çarçewa de Mûsa, Xizirî reyde vejîno raywanîye û reftarê ey çimdarî keno. Rixmo ke tayê serebûtan de Mûsa mat beno, netîce de fam keno ke Xizir heqdar û dadmend o.
Melek Tawis
Xizirî ser o hîpotezo bîn o ke yeno pawitene, Melek Tawisî reyde eleqedar o. Mîsal cigêrayox Munzur Çem nuseno ke mîyanê Melek Tawis û Xizirî de cimendîyêka nêzdî est a. Goreyê nê hîpotezî Melek Tawis zî her ca û her dem amade yo û her kesî temaşe keno.
Rojeyê Xizirî
Ewro mîyanê kurdanê elewîyan û tayê elewîyanê bînan de bawerîya Xizirî domîyena. Her serre mîyanê 15ê çeleyî û 15ê sibate de no roje hewte bi hewte bi destê eşîranê kurdan tepişîyeno. No roje 3 rojî gêrîyeno. Roja sêşeme ra dest pêkeno û pancşeme qedîyeno. Bi taybetî roja pancşemeyî balkêş a. Çike êyê ke ciwan ê û zewicîyaye nîyî, baxusus pancşeme roje genê. Goreyê bawerîye eke ciwanêk/e roja pancşemeyî awe nêşimino/a û hewnê xo de destê kesêkî ra awe şimino/a, o wext no/a ciwan/e ey/aye reyde zewicîyeno/a. Roja pancşeme eynî wext nîyazî virazîyenê û yenê vilakerdene. Yewna na roje elewîyî Qawuta Xizirî şan de vejenê, dormeyê aye de çilayan vêşnenê û nîya verdenê. Yeno bawerkerdene ke estorê/a Xizirî na şewe yeno/a û ninga xo nano/a qawute ra. Bêguman Xizir her keye nêşino. Êyê ke hetê îtîqatî ra pak ê, Xizirî ra nêzdî yê. Roja îneyî na qawute pewjîyena, cîranî her keye de kom benê û qawute ra biney wenê.
Surp Sarkîs û Surp Kevork
Ristimê Rojeyê Xizirî zî xeyle binîqaş o. Nê konteksî de tayê çimeyan de nusîyeno ke no roje parêzê Surp Sarkîsî yê armenîyan ra yeno. Seke zanîyeno no parêz zî menganê çele û sibate de 3 rojî ramîno. Cigêrayoxo armenî Andranîk Yerîtsyan nuseno ke kenekê ciwanê ke bextê xo pawenê, seba ke nîyetê xo bêro qebûlkerdene no roje girewtêne. Seba ke estorê Surp Sarkîsî yo sipî reça naleyê xo verado, kenekan mîro taybet dekerdêne serê banî. Yerîtsyan vano ke têna Surp Sarkîs nê, yew zî Surp Kevork dinyaya bawerî ya kirmancan de wayîrê cayêkê taybetî bî. Dêrsimijan verê cû Surp Sarkîs sey Xizir, Surp Kevork zî sey Xidir name kerdo.
Rixmê polîtîkaya asîmîlasyonî ya ke se serrî yo Tirkîya de ramîna, îtîqatê Xizirî mîyanê kurdanê elewîyan û xeylêk bawerkerdoxanê bînan de “pîrozîya” xo paweno. Estbîyayîşê nê îtîqatî derheqê kokê elewîye de perspektîfêkê cîyayî peyda keno.
Çimeyî
Erdoğan Yalgın, “Semah-ı Pervaz Xızır”, Yol 1 Sürek Rêya/Raa Heqi İnancı, Fam Yayınları, İstanbul, 2018, ss. 116-133.
A.J. Wensinck, “Hızır (Xizir)”, İslam Ansiklopedisi, V, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1977, ss. 457-462.
Gerald J. Gruman, A History of Ideas About the Prolongation of Life (Derheqê Mudetê Cuye de Tarîxêkê Fikran), Springer Publishing Company, New York, 2003.
Michel M. Alouf, History of Baalbek (Tarîxê Baalbekî), Imprimerie des Belles-Lettres, Beyrouth, 1905.
