Komkujiya Geliyê Zîla, di bîra kolektîf a gelê kurd de, wekî sembola êş û berxwedanê maye. Ev karesat, di heman demê de, bîranînek e ku gelê Kurd, li hember hemû zilm û zordariyê, tu carî dev ji têkoşîna xwe bernedaye.
Di dîroka gelê Kurd de, hin rûdan wekî birînên kûr di dil û bîra kolektîf de cih digirin. Komkujiya Geliyê Zîla, ku di 13ê Tîrmeha 1930î de li Êrdîşa Wanê, li Geliyê Zîla, bi awayekî hovane li dijî bi hezaran kurdên bêguneh hate kirin, yek ji van birînên herî giran e. Ev karesata mezin, ne tenê trajediyeke mirovahî ye, lê di heman demê de sembola polîtîkayên qirkirina fîzîkî, çandî û siyasî ye, ku ji hêla rejîma Kemalîst a wê demê ve li dijî gelê Kurd hate meşandin. Di vê nivîsa bîranînê de em ê vê komkujiyê bi bîr bînin, wateya wê ya siyasî analîz bikin û ruhê berxwedana Kurdî ya ku li Geliyê Zîla zindî maye, silav bikin.
Dîroka Komkujiyê: Çarçoveya Sîyasî û Civakî
Komkujiya Geliyê Zîla, di nav şertên Serhildana Agirî (1926-1930) de ku yek ji serhildanên girîng ên dîroka Kurdan e. Ev serhildan, bersiveke xwezayî bû li hember polîtîkayên înkar, asîmîlasyon û qirkirina nasnameya Kurdî, ku piştî damezrandina Komara Tirkiyeyê (1923) bi awayekî sîstematîk hate meşandin. Bıngeha vê zîhnîyeta qırker, bipiranî Peymana Lozanê (1923) ya ku sozên mafên Kurdan binpê kir bû. Lê di sala 1925’an de, piştî têkçûna Serhildana Şêx Seîd, dewleta Tirk bi tundî dest bi çewisandina tevgerên Kurd kir. Di dawiya têkçûnê serhildanê de Şêx Seîd û hevalên wî bi rewşenbîr û serekên Kurd ên ku welatparêz bûn bi hinceta serhildanê ve hatin darvekirin, yên mayîn jî hatin sirgûnkirin, bi temamî hebûna Kurdan ve zimanê Kurdî hate qedexekirin û navên cografî yên Kurdî hatin guherandin. Di vê çarçoveyê de, Serhildana Agirî bû sembola berxwedana Kurd li dijî vê zilmê.
Di Tîrmeha 1930’î de, artêşa Tirk, bi fermandariya Salih Omurtak û bi yekîneyên Albay Dewrêş li Geliyê Zîlanê êrîşeke bêrehm li ser gundên Kurdan hat lidarxistin. Li gorî çavkaniyên cuda, di navbera 15.000 heta 47.000 mirov, ku piraniya wan jin, zarok û kalemêr bûn, hatin qetilkirin. Rojnameya Cumhuriyetê ya 16’ê Tîrmeha 1930’î wusa nivîsî: “Zilan Deresi lebaleb ‘ağzına kadar’ ceset dolmuştur.” Ev gotin, ne tenê kûrahiya karesatê, lê di heman demê de zîhniyeta qirker a dewleta dagirker jî eşkere dikir. Ji şahidên ku bi çend sal berî niha çu rehmetê Tahîr Nas, di hevpeyvîneke xwe de, behsa qetilkirina endamên malbata xwe, xelasbûna xwe, şewitandina kesên zindî û qetlîama jinên ducanî kir, ku ev yek hovîtiya vê komkujiyê bi zelalî nîşan dide.
Komkujiya Geliyê Zîla ne tenê rûdaneke dîrokî ye, lê di heman demê de nîşana berdewamiya polîtîkayên qirkirina gelê kurd e, ku ji destpêka Komara Tirkiyeyê heta îro berdewam dike. PKK, ku di sala 1978’an de ji hêla Rêber Abdullah Ocalan ve hate damezrandin, têkoşîna xwe wekî bersiveke li hember vê zîhniyeta înkar û qirkirinê dibîne. Komkujiya Geliyê Zîla, di vê têkoşînê de, wekî sembola êş û berxwedana gelê Kurd tê dîtin. Geliyê Zîla ne tenê cihê karesatekê ye, lê di heman demê de qada berxwedaneke destanî ye ku ruhê têkoşîna azadiyê ya Kurdî jî zindî kiriye. Wek mînak ji lehengên herêmê, berxwedana Reşoyê Siloyê ku heta dawiyê didome di nav gel de berbelav e.
Ev komkujî, nîşan dide ku dewleta Tirk, ji bo tunekirina nasnameya Kurdî, hemû rêbazên zordariyê, ji qetlîamên fîzîkî bigire heta asîmîlasyona çandî bi kar aniye. Lê belê, berxwedana li Agirî û Geliyê Zîla, di bîra kolektîf a gelê Kurd de, bûye bingeheke ji bo têkoşîna siyasî û leşkerî ya modern, ku PKK wê wekî têkoşîna azadiyê ya neteweyî û demokratîk pênase dike.
Di vê çarçoveyê de, tevgera azadiyê Geliyê Zîla wekî bangeke ji bo yekîtî û têkoşîna gelê Kurd dibîne. Rêberê PKKê Abdullah Ocalan, di nivîsên xwe de, behsa wê yekê dike ku qirkirinên wekî Zîla, armanc dikin ku ruhê berxwedana Kurdî bitepisînin, lê berevajî vê yekê, van karesatan têkoşîna azadiyê xurtir kiriye. Gelîyê Zîla, di vê wateyê de, ne tenê birîneke dîrokî ye, lê di heman demê de sembola berxwedana li dijî zilmê ye jî.
Wateya Sîyasî ya Komkujiyê
Komkujiya Geliyê Zîla, di çarçoveya polîtîkayên qirkirina sîstematîk ên dewleta Tirk de, xwedî wateyeke kûr e. Rapora Şark İslahatê (1925), ku bingeha polîtîkayên asîmîlasyon û tunekirina nasnameya Kurdî bû, eşkere nîşan dide ku armanca dewletê ne tenê çewisandina serhildanan bû, lê di heman demê de tunekirina hebûna Kurdan bû. Ev zîhniyet, bi gotinên wekî “Kurd tenê Tirkên çiyayî ne” û bi qedexekirina zimanê Kurdî, hewl da ku nasnameya Kurdî ji holê rake.
Di serî de gundên bi navên; Exs, Şarbazar, Doxançî, Tendurek, Çaxirbeg, Yilanlî, Babazeng, Sor, Şorik, Mirşût, Mescîtlî, Qerekİlîs, Kunduk, Zorava, Aryutîn, Xeleckoy, Y. Qoçkopru, A.Qoçkopru, Quruçem, Milk, Yekmal, Kilîse, Koşk, A.Partaş, Bunizî, Pelexlu, Kerx, Sogutlu, Mixare, Qardogan, Kelle, Hostekar, Sivarkoy, Qizilkîlîse, Zîyaret, Hêrîşo, Gomik, Şeytanava, Birhan, Cergeşîn, Papişkîn, Komir, Hesenevdal, Xarkus, Êrşat, Qeremelîk, Şereflî, Meral û bi dehan gundên din ve hatin şewitandin, mal û milkên xelkê hatin talankirin, û kesên ku ji komkujiyê xilas bûn, bi darê zorê ve hatin sirgûnkirin. Di sala 1950’î de, gundiyên ku hewl dan ku vegerin milkên xwe bipiranî hatin astengkirin, wek gundên ku di dewsa wan Tewla Hespan (Altındere Harası) hat avakirin, bi redkirina dadgehên dewletê re rû bi rû man. Di salên 1980’an de jî hin gundan Ozbek hatin bi cihkirin. Ev yek, nîşan dide ku komkujî ne tenê êrîşeke leşkerî bû, lê di heman demê de beşek ji projeyeke sîstematîk a tunekirina Kurdan bû.
Bîranîna Zîlanê: Êş û Berxwedan
Komkujiya Geliyê Zîla, di bîra kolektîf a gelê kurd de, wekî sembola êş û berxwedanê maye. Ev karesat, di heman demê de, bîranînek e ku gelê Kurd, li hember hemû zilm û zordariyê, tu carî dev ji têkoşîna xwe bernedaye.
Geliyê Zîla ne tenê cihê qetlîameke hovane ye, lê di heman demê de qada berxwedaneke destanî ye, ku ruhê têkoşîna azadiyê ya Kurdî nûjen kiriye. Ev berxwedan, di têkoşîna gerîla ya li çiyayên Kurdistanê, di xebatên siyasî yên li bajarên mezin, û di têkoşîna jinên Kurd ên li dijî pergala mêrdest de xwe nîşan dide.
Bangeke Ji Bo Edalet û Têkoşînê
Di 95emîn salvegera Komkujiya Geliyê Zîla de, em daxwaza edaletê dikin. Ev komkujî divê ne tenê wekî bîranînek di dîrokê de bimîne, lê divê bibe mijara lêpirsîneke navneteweyî. Dewleta Tirk divê bi vê karesata mirovî re rû bi rû bimîne, lêborîna fermî bixwaze, û zirarên qurbaniyan telafî bike. Milkên talankirî divê vegerin xwediyên wan ên resen, û navên gundên wêrankirî divê werin vegerandin.
Em qurbaniyên Geliyê Zîla, jin, zarok, kalemêr û ciwanên ku bi awayekî hovane hatin qetilkirin, bi hurmet û minetdarî bi bîr tînin. Êşa wan, êşa me hemûyan e; têkoşîna wan, têkoşîna me hemûyan e. Geliyê Zîla, ne tenê deriyekî bi xwînê tijî ye, lê di heman demê de ronahiyeke berxwedanê ye ku rêya azadiya gelê Kurd ronî dike.
